Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
Шмат разумных людзей знайшоў я: яны хавалі свой твар і каламуцілі ваду, каб ніхто нічога не бачыў у іх і скрозь іх.
Але якраз да іх і прыходзілі найразумнейшыя і недаверлівыя, майстры лускаць усякія арэхі: менавіта з іх і вылоўлівалі самую асцярожную рыбку!
Але светлыя розумам, бадзёрыя і празрыстыя — самыя мудрыя маўкліўцы: такая глыбокая аснова ў іх, што нават самая празрыстая вада не выдае іх дна.
Ты, снежнабародае маўклівае зімовае неба, ты, сівы дзед, які з подзівам глядзіць на мяне са сваёй вышыні! Ты, нябесны сімвал маёй душы і яе дзёрзкасці!
I хіба мне не трэба хавацца, як таму, хто праглынуў золата, каб не раскроілі мне душу?
I ці ж абыдуся без хадуляў, каб не заўважылі маіх доўгіх ног усе гэтыя зайздроснікі і ненавіснікі навокал мяне?
Гэтыя закурэлыя, задушлівыя, зношаныя, выцвілыя, змаркочаныя душы — хіба можа іх зайздрасць стрываць маё шчасце?
Таму і паказваю я ім толькі зіму і лёд на вяршынях маіх і не, — што мая гара акружана ўсімі паясамі сонца!
Яны чуюць толькі сковыт маіх зімовых бураў: і не — як я лётаю над паўднёвымі морамі, якія яны палкія, цяжкія, скварныя — паўднёвыя вятры.
Праўда, яны сужальваюцца з маіх нягодаў і выпадковасцяў; але такое маё слова: «Дапусціце ўсе выпадковасці да мяне, невінаватыя яны, быццам малыя дзеці!»
Ці ж бы вытрывалі яны маё шчасце, калі б не схаваў я яго пад няшчасцямі і зімовай сцюжай, пад шапкамі з шкураў белых мядзведзяў, пад покрывам снежных нябёсаў!
— калі б я сам не ўмілажаліўся са спагады
іхняй — мілажалем гэтых змрочных зайздроснікаў!
— калі б я не ўздыхаў і не дрыжаў перад імі ад холаду, цярпліва дазваляючы ахутваць сябе спагадай!
I ў тым дзёрзкасць і добрая воля маёй душы, што не хавае яна зімы і сваіх снежных бураў; але не хавае і сваіх памарожанняў.
У аднаго адзінота — гэта ўцёкі хворага, а ў другога — уцёкі ад хворых.
Няхай чуе, як я дрыжу і ўздыхаю ад зімовай сцюжы, гэты зброд, які недаверліва касавурыцца, абступіўшы мяне! Задыхаючыся і з дрыжыкамі ўцякаў я з іх напаленых пакояў.
Няхай уздыхаюць яны і шкадуюць мяне, што маё цела абмарожана: «Хоць бы ён не скалеў на лёдзе пазнання!» — перажываюць яны.
Я ж бегаю па гары Елеонскай на бадзёрых нагах: у сонечным закутку сваёй гары я спяваю і смяюся з усякайспагады».
Так спяваў Заратустра.
Пра мінанне
I вось, без спеху, мінаючы многія гарады і многія народы, абочнымі дарогамі вяртаўся Заратустра ў свае горы, у сваю пячору. I вось — нечакана ён апынуўся каля брамы вялікага горада; але тут, раскінуўшы рукі, да яго кінуўся апантаны блазен і заступіў дарогу. Гэта быў той самы юрод, якога люд назваў «Малпаю Заратустры», бо ён пераняў з яго казаняў сякіятакія спохваткі і фразы і, здаралася, прысвойваў сабе сёе-тое са скарбніцы ягонай мудрасці. I звяр-
нуўся блазен да Заратустры з такімі словамі:
♦О Заратустра, тут — вялікі горад; тут няма чаго табе шукаць, а страціць ты можаш усё.
Навошта табе мясіць гэты бруд? Пашкадуй сваіх ног! Лепей плюнь на гэтую браму і вярніся назад!
Тут пекла думкам адлюдніка: усякія думкі варацца тут жыўцом і, зварыўшыся, драбнеюць.
Тлеюць тут усе вялікія пачуцці, затое брын чаць высахлыя і нікчэмныя!
Хіба не чуеш ты паху разніцы і кухняў духу? Хіба не чуеш, як смурод забітага духу ўзносіцца над гэтым горадам?
Хіба не бачыш, што душы тут, як мятыя брудныя анучы? А яны робяць з гэтых анучаў газеты!
А ў што ператварыўся тут дух? — Ва ўменне каламбурыць! Агідныя слоўныя памыі вырыгае ён: з гэтых памыяў і робяцца газеты.
Яны гоняць адно аднаго і не ведаюць куды. Яны распальваюць адно аднаго і не ведаюць, навошта. Яны грукочуць сваёю бляхаю і брынчаць сваім золатам.
Яны халодныя і шукаюць цяпла ў нагрэтай вадзе; яны распаленыя і шукаюць халадку ў застылых духах; яны ўсе кволыя і ссохлі ад грамадскай думкі.
Усе заганы і пахібы тут — дома: але ёсць і дабрачынныя — шмат паслужлівай і службовай дабрачыннасці;
— спрытнай дабрачыннасці з пісучымі пальцамі і заднім месцам, якое змазалела ад седні і чакання; і дабрачыннасць гэтая мае ўзнагароды — сціплыя знакі на грудзях, а таксама пласказадых дочак, напханых саломай.
Тут багата пабожнасці, а таксама пабожнага
лізаблюдства і нізкапаклонства перад Богам воінстваў, Саваофам.
Бо адтуль, «згары», падаюць зоркі і літасцівыя пляўкі, таму і цягнуцца ўгору пустыя — без зоркі — грудзі.
У месяца свой двор, і ў двара — свае паразіты: і на ўсё, што зыходзіць з двара, моліцца ўбогі зброд і пахлебная ўбожная дабрачыннасць.
«Я служу, ты служыш, мы служым» — так моліцца служоная дабрачыннасць каля падножжа ўладара: каб заслужаная зорка прычапілася, нарэшце, да запалых грудзей!
Але як месяц абарочваецца вакол усяго зямнога, так і ўладар абарочваецца вакол самага зямнога, што толькі ёсць: а гэта — золата гандляроў.
Бог воінстваў — гэта не Бог залатых зліткаў: князь думае, а гандляр кіруе!
У імя ўсяго ў табе светлага, моцнага, добрага, о Заратустра, плюнь на гэты горад гандляроў і вярніся назад!
Тут у кожнага ў венах шумуе гнілая і бледная кроў: плюнь на вялікі горад, на гэты велізарны сметнік, дзе бушуе і шумуе брудны накіп!
Плюнь на горад задушаных душ і запалых грудзей, зайздрослівых вачэй і ліпкіх пальцаў, — на горад настырнікаў, блудадзеяў, пісакаў, крыкуноў і расшаленых гардзеяў,
— дзе ўсё сапсаванае, смярдзючае, заганнае, змрочнае, трухлае, прышчавае, падступнае сабрана разам;
— плюнь на вялікі горад і вярніся назад!»
Але тут Заратустра спыніў апантанага блазна і заткнуў яму рот.
«Перастань, нарэшце! — крыкнуў ён. — Мне ўжо даўно збрыдлі і прамовы, і выхілкі твае!
Навошта ты жыў так доўга ў балоце, што і сам зрабіўся жабай?
Ці не цячэ цяпер і ў тваіх жылах гнілая шумоўная балотная кроў, калі ўжо ты навучыўся так спрытна квакаць і ліхасловіць?
Чаму ты не сышоў у лес? Альбо не араў зямлі? Хіба мала ў моры зялёных астравоў?
Я пагарджаю пагардай тваёй; і калі ты асцерагаеш мяне, чаму ты не асцярог самога сябе?
3 адной толькі любові залунаюць мая пагарда і птушка, якая нясе асцярогу, — але не з балота!
Цябе завуць маёй малпай, ты апантаны блазен: я ж называю цябе сваёй рохкай свіннёю; рохканнем ты ганьбіш хвалу, якую я ўзношу блазноце.
Але чаго ты пачаў рохкаць? Таму, што табе мала ліслівілі, — вось і сеў ты каля гэтага сметніка, каб мець прычыну рохкаць,
— і дзеля вялікае помсты! Бо помста — вось тваё шумавінне, славалюбны дурань, я раскусіў цябе!
Але твае дурныя прамовы шкодзяць мне, нават калі ты вымаўляеш правільныя словы! I хай нават тысячу разоў справядлівыя словы Заратустры — у тваіх вуснах яны заўсёды будуць шкодныя і несправядлівыя!»
Так сказаў Заратустра; паглядзеўшы на вялікі горад, ён уздыхнуў і доўга маўчаў. I нарэшце сказаў так:
«Не толькі гэты дурань агідны мне, але і горад ваш.
Hi з тым, ні з другім нічога не зробіш: іх нельга ні палепшыць, ні пагоршыць.
Гора гэтаму вялікаму гораду! Хацеў бы я пабачыць той вогненны слуп, у якім ён згарыць!
Бо слупы полымя павінны папярэднічаць Вялікаму Полудню. Але ўсё мае свой час і лёс.
Аднак жа такую навуку я дам табе на развітанне, дурань: дзе нельга болей любіць, там трэба прайсці міма!»
Так сказаў Заратустра і прайшоў міма блазна і міма вялікага горада.
Пра адступнікаў
• 1
Ах, павяла і пажухла ўсё, што яшчэ нядаўна зелянела і стракацела на гэтым поплаве! А колькі мёду надзеі насіў я адгэтуль у свае вулеі!
Усе маладыя сэрцы ўжо пастарэлі, і не так пастарэлі, як стаміліся, спошліліся, супакоіліся — яны называюць гэта так: «Мы зноў зрабіліся пабожнікамі».
Яшчэ нядаўна бачыў я, як на світанку смела ішлі яны па дарозе сваёй; але здарожыліся іхнія ногі пазнання, і вось плявузгаюць яны цяпер на смеласць сваёй зары!
I праўда, быццам у скоках, калісьці лёталі іхнія ногі, пад ухвальны смех маёй мудрасці; а цяпер яны адумаліся. Толькі што я бачыў, як, угнуўшыся, паўзуць яны да крыжа.
Вакол свету і свабоды пырхалі яны калісьці, нібы камары і маладыя паэты. I вось, крыху пастарэўшы, крыху памаладзеўшы, яны ўжо запечныя лежні, цемрашалы і дэвоты.
Магчыма, таму панікла іхняе сэрца, што адзінота, быццам кіт, праглынула мяне? Магчыма, пакутліва доўга, але марна ўчувалася іхняе вуха ў поклічы маіх сурмаў і веснікаў?
Шкада! Заўсёды знаходзіліся і такія, чыё сэрца не разлучаецца з мужнасцю і дзёрзкасцю, чый дух цярплівы і вытрывалы. А астатнія — баязліўцы.
Астатнія — гэта заўсёды большасць, штодзённасць, многія мноствы, лішнія: усе яны баязліўцы!
Хто падобны на мяне, таму на долю выпадуць перажыванні, падобныя на мае, так што першымі яго прыяцелямі будуць блазны і нябожчыкі.
А другія — тыя, што назавуць сябе ягонымі вернікамі: ажыўлены натоўп, шмат любові, шмат шаленства, шмат дзіцячага шанавання.
Хай жа не прылепіцца да іх сэрцам той, хто падобны да мяне; не паверыць у гэтую вясну і цвіценне лугу той, хто ведае чалавечы род, — непастаянны і душою малы!
Калі б яны маглі інакш, яны і хацелі б інакш. Тое, што напалавіну, заўсёды руйнуе. Калі лісце жаўцее — на што ж тут скардзіцца!
Хай яны ляцяць і падаюць, пакінь іх, Заратустра, і не шкадуй! Лепей зрывай іх бурнай віхурай — зрывай гэтае лісце, Заратустра, каб адляцела прэч ад цябе ўсё завялае!
2
«Мы зноў сталі пабожныя», — прызнаюцца гэтыя адступнікі, а многія з іх яшчэ і баяода прызнацца.
Я гляджу ім у вочы, проста ў румянец іх шчок: вы тыя, хто зноў моліцца!
Але гэта ганьба — маліцца! Ганьба не ўсім, а мне, табе і кожнаму сумленнаму. Ганьба табе — маліцца!
Ты добра ведаеш: твой баязлівы дэман у табе, што так любіць малітоўна складваць рукі або
трымаць іх на каленях і ўвогуле любіць спакой, — гэты баязлівы дэман кажа табе: *Есць Бог!»
Але ў такім разе і ты належыш да тых, хто баіцца святла, каму яно ніколі не дае спакою: з кожным днём табе давядзецца ўсё глыбей хаваць галаву ў цемру і ў чад!
Праўда, латвы ты выбраў час: бо вось зноў пырхаюць начныя птушкі. Настаў час усіх, хто баіцца святла, — вечар, час святкавання, калі нішто не «святкуецца».
Я чую і адчуваю: прыйшоў час іх урачыстых шэсцяў і палявання — палявання расслабленага, вялага, кволага на нюх, калі пад ціхі крок мармычуць малітвы,
— час палявання на душэўна-шчодрых дэвотаў: зноў пастаўлены ўсе пасткі, каб лавіць сэрцы! I дзе толькі ні падыму заслону, адусюль вылятае ўспалошаны начны матылёк.
КНІГІ ОНЛАЙН
