Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
А вы, людзі найвышэйшыя, якіх бачылі мае вочы! Я спаняверыўся ў вас і ўпотай смяюся з вас: я здагадваюся, — вы майго Звышчалавека чортам назвалі б!
Ах, я стаміўся ад гэтых «вышэйшых» і «найлепшых»: мяне парывае падняцца вышэй ад іх «вышыні», прэч ад іх, угору, да Звышчалавека!
Жах агарнуў мяне, калі я ўбачыў гэтых «найлепшых» голых; і тады крылы выраслі ў мяне, каб лунаць у далёкія будучыні.
У далёкія будучыні, самы паўднёвы Поўдзень, далей за мроі ўсіх мастакоў: туды, дзе багі саромеюцца любой вопраткі.
Але я хачу бачыць пераапранутых вас, суседзі мае і блізкія, у прыгожых строях, шаноўных і славалюбных, як яно і належыць «добрым» і справядлівым».
I сам я хачу сядзець сярод вас пераапрануты — каб не пазнаваць ні вас, ні сябе: і ў гэтым мая апошняя людская мудрасць.
Так сказаў Заратустра.
Найцішэйшая гадзіна
«Што сталася са мною, сяброве мае? Вы бачыце, я — не ў гуморы, гнаны, слухаюся проці волі, гатовы ісці — ах, ісці ад вас!
Так, яшчэ раз мусіць Заратустра вярнуцца ў сваю самоту: але гэтым разам мядзведзь вельмі неахвотна вяртаецца ў бярлог.
Што сталася са мною? Хто мяне змушае на гэта? — О, гэтага вымагае мая гнеўная спадарыня,
гэта яна гаварыла са мною; ці называў я вам яе імя?
Учора ўвечары са мною гаварыла мая найцішэйшая гадзіна: гэта імя маёй жудаснай уладаркі.
Гэта было так — бо я павінен расказаць вам усё, каб угневалася ваша сэрца на мяне, хто так раптоўна развітваецца з вамі!
Ці ведаеце вы спалох таго, хто засынае?..
Страх забірае яго да кончыкаў пальцаў, бо зямля выходзіць у яго з-пад ног і пачынаец'ца сон.
Такую вось прыпавеёць раскажу я вам. Учора, у самы ціхі час, у час вечаровай цішыні, зямля вымкнулася ў мяне з-пад ног, і пачаўся сон.
Стрэлка пасунулася, гадзіннік майго жыцця перавёў дух — я ніколі яшчэ не чуў такой цішыні вакол сябе; дык вось, маё сэрца спалохалася.
I вось да мяне загаварыла без голасу: «Ты гэта ведаеш, Заратустра?»
I я закрычаў жахліва да гэтага шэпту, і кроў адплыла з майго твару: але я маўчаў.
Тады зноў загаварыла мне без голасу: «Ты ведаеш гэта, Заратустра, але толькі не кажаш!..»
I я нарэшце адказаў, як зацяты: «Ведаю, ведаю, але казаць не хачу!»
I яна зноў безгалоса загаварыла са мною: «Ты не хочаш, Заратустра? Праўда? He хавайся у сваёй упартасці!»
I я, плачучы і дрыжучы, як малое, казаў: «Ах, і праўда, я хацеў, але я не магу! Вызвалі мяне ад гэтага! Гэта мне не ў сілу!»
I зноў яна сказала: «Пры чым тут ты, Заратустра! Скажы мне сваё слова і памры!»
Я адказаў ёй: «Ах, хіба ж гэта маё слова? Хто я такі? Я чакаю больш вартага: я не варты нават таго, каб загінуць дзеля яго».
Тады яна зноў сказала безгалоса: «Пры чым тут ты? У табе яшчэ мала пакоры. У пакоры самая шорсткая скура».
I я адказаў: «Чаго толькі ўжо не вынесла скура маёй пакоры! Я жыву ля падножжа сваёй вышыні: якія высокія мае вяршыні? Ніхто яшчэ мне не сказаў гэтага. А мае даліны мне добра вядомыя».
I зноў бязгучна загаварыла цішыня: «О Заратустра, хто павінен рушыць горы, той дасць рух і далінам, і нізінам.
Я адказаў: «Яшчэ ніводнай гары не зрушыла слова маё, і тое, што я казаў, не даходзіла да людзей. Так я пайшоў да людзей, але пакуль што не дайшоў да іх».
I зноў мне моўчкі сказала цішыня: «што ты можаш ведаць пра гэта! Раса ападае на траву ў самы маўклівы час ночы».
I я адказаў: «Яны кпілі з мяне, калі я знайшоў сваю дарогу і пайшоў па ёй; праўда, мае ногі дрыжалі тады».
А яны сказалі: «Ты збіўся з дарогі, а цяпер яшчэ і з нагі!»
I зноў безгалоса сказала яна: «Што табе да кпінаў! Ты той, хто развучыўся слухацца: цяпер ты павінен загадваць!
Хіба ты не ведаеш, хто людзям самы патрэбны? Хто загадвае вялікае.
Цяжка здзейсніць вялікае: але яшчэ цяжэй загадаць яго.
Вось што самае-самае, што не даруецца: ты маеш уладу і не хочаш панаваць».
I я адказаў: «Мне бракуе голасу льва, каб загадваць».
I тады зноў, як бязгучны шэпт, яна сказала: «Словы, якія прыносяць буру, — самыя ціхія.
11. Зак. 530.
161
Думкі, якія прыходзяць галубінымі лапкамі, кіруюць светам.
О Заратустра, ты павінен быць ценем таго, што ідзе: так будзеш загадваць ты і, загадваючы, пойдзеш паперадзе».
I я адказаў: «Мне брыдка».
I зноў безгалоса сказала яна: «Ты яшчэ павінен зрабіцца дзіцём і не саромецца.
Гонар юнацтва яшчэ ёсць у табе, позна ты стаў хлопцам: але хто хоча зрабіцца дзіцём, павінен адолець і сваё юнацтва».
I я доўга вагаўся і дрыжаў і, нарэшце, сказаў тое самае, што і напачатку: «Я не хачу».
Тады вакол мяне выбухнуў смех. Гора мне! Як гэты смех рваў мае вантробы і кроіў сэрца!
I апошні раз маўклівы голас: «О Заратустра, паспелі твае плады, але сам ты яшчэ не паспеў, каб іх спажываць!
I таму табе зноў патрэбна самота: бо ты яшчэ павінен даспець».
I зноў пачуўся смех, цяпер ужо ён аддаляўся ад мяне; потым вакол мяне стала ціха, стала як бы двайная цішыня. А я ляжаў на зямлі, і пот ліўся з мяне.
Цяпер вы ўсе чулі: чаму я павінен вярнуцца ў самоту. Я нічога не ўтоіў ад вас, сяброве мае.
I ўсё гэта вы пачулі ад мяне, самага шчырага чалавека, — такім я хачу застацца і далей!
0, сяброве мае! I яшчэ сёе-тое я мог бы сказаць вам; і яшчэ штосьці я мог бы даць! Чаму ж не даю? Хіба я скупы?»
Калі Заратустра сказаў гэтыя словы, апанавала яго сіла вялікае скрухі, бо блізілася разлука з сябрамі, і ён загаласіў; і ніхто не мог суцешыць яго. А ўначы ён пайшоў і пакінуў сваіх сяброў.
ТРЭЦЯЯ
ЧАСТКА
*Вы гледзіце ўгору, калі прагнеце вышыні. А я гляджу ўніз, бо я ўзвысіўся.Хто з вас можа смяяцца і быць
узвышаным? Хто падняўся на самыя высокія горы^ тоС смяецца з усякай трагедыі — і на сцэне, і на
яве».
Заратустра.
Пра чытанне і пісанне
Вандроўнік
Было апоўначы, калі Заратустра выправіўся ў дарогу праз горны хрыбет, каб раніцай выйсці на другі бераг вострава, дзе ён меўся сесці на карабель. Там якраз была добрая гавань, у якой станавіліся на якар нават чужаземныя караблі; яны бралі на борт тых, хто хацеў плысці за мора са шчасных выспаў. I вось, калі Заратустра падымаўся ў горы, ён успамінаў дарогаю многія самотныя вандроўкі сваёй маладосці і як многа горных вяршынь і хрыбтоў ён ужо адолеў.
«Я вандроўнік, які ўвесь час падымаецца ў горы, — сказаў ён сэрцу свайму, — я не люблю раўнін і, здаецца, не магу заседжвацца ў цішы.
I што б мне цяпер ні падкінула доля яшчэ перажыць, — ва ўсім гэтым будзе вандраванне і адольванне гор: зрэшты, чалавек адольвае толькі самога сябе і жыве тым, што ў яго ўсярэдзіне.
Мінуў той час, калі выпадковасці яшчэ трапляліся на маёй дарозе; што ж такога яшчэ можа сустрэцца цяпер, каб яно не было часткаю мяне і маім здабыткам!
Толькі ж вяртаецца, у мяне самога, нарэшце, вяртаюцца мая Самасць і тыя часткі яе, што доўга
былі на чужыне, раскіданыя сярод многіх рэчаў і выпадковасцяў.
I яшчэ адно я ведаю добра: сёння я стаю перад маёй самай апошняй вяршыняй і перад тым, што даўно было мне наканавана. О, мне выпала ступіць на самую цяжкую дарогу! Я пачаў сваё самае самотнае вандраванне!
А хто падобны да мяне, не пазбегне гэтай хвіліны, хвіліны, якая скажа яму: цяпер толькі ты выходзіш на дарогу велічы! Вяршыня і прорва — цяпер яны зліліся ў адно!
Ты ідзеш па сваёй дарозе велічы: тваім апошнім сховішчам зрабілася тое, што дагэтуль называлася тваёй апошняй небяспекай.
Ты ідзеш па сваёй дарозе велічы: цяпер самай лепшай мужнасцю няхай стане веданне: за табою больш ніякай дарогі няма!
Ты ідзеш па сваёй дарозе велічы; і тут ніхто не можа красціся па тваім следзе! Твае ж ногі самі сціраюць за табою Дарогу і напісана пад ёю: Немагчымасць.
I калі ў цябе больш няма ніякай лесвіцы, навучыся залазіць сабе на галаву: як яшчэ інакш табе падняцца вышэй!
На сваю галаву і далей праз сваё ж сэрца! Цяпер самае пяшчотнае ў табе павінна зрабіцца самым жорсткім.
Хто залішне ашчаджае самога сябе, той хварэе ад гэтага! Слава ўсяму, што гартуе! Я не слаўлю зямлю, дзе цячэ толькі алей і мёд!
Трэба навучыцца глядзець ад сябе, каб бачыць многае: гэтая цвёрдасць патрэбна кожнаму, хто падымаецца ў горы.
А хто занадта настырным вокам шукае спазнання, не бачыць нічога вакол сябе, акрамя паверхні ўбачанага!
А ты, Заратустра, хочаш разгледзець аснову ўсіх рэчаў і падаснову іх: і таму ты павінен падняцца нават вышэй за сябе, — далей і вышэй, пакуль самі зоркі не будуць пад табою!
Так! Глядзець уніз на самога сябе і на свае зоркі: толькі гэта я называю вяршыняй, толькі гэта яшчэ застаецца маёй апошняй вяршыняй!»
Так казаў сабе Заратустра, узыходзячы ў горы і суцяшаючы сабе сэрца такімі выслоўямі: бо маркоцілася сэрца, як ніколі раней. I калі ён падняўся на вяршыню хрыбта, перад ім адкрылася новае мора; ён спыніўся і доўга маўчаў. Ноч на гэтай вышыні была зольная, ясная і зорная.
«Я пазнаю свой лёс, — сказаў ён нарэшце журботна. — Дарма! Я гатовы. Вось і пачалося маё апошняе асамотненне.
Ах, гэтае чорнае жалобнае мора пада мною! Ах, гэтая цяжарная начная спрыкраласць! Ах, лёс і мора! Да вас я павінен цяпер спусціцца!
Я стаю перад маёй самай высокай гарою і перада мною мая самая доўгая вандроўка: таму мне і трэба спусціцца глыбей, чым калі раней:
— глыбей, чым калі раней, павінен я заглыбіцца ў цярпенні, у самы цёмны іх паток! Так хоча мой лёс: дарма! Я гатовы.
Адкуль узяліся высачэзныя горы? — калісьці пытаўся я сам у сябе. I вось даведаўся я, што яны падымаюцца з мора.
Сведчанні пра гэта запісаны на вяршынях і скалах. 3 самых глыбіняў павінна ўзыходзіць найвышэйшае да вышыняў сваіх...
Так казаў Заратустра на вяршыні гары, дзе было холадна; але калі ён падышоў да мора і спыніўся самотны сярод скал, агарнула яго млосць і яшчэ большая маркота, чым раней.
Усё яшчэ спіць, — сказаў ён, — спіць і мора. Дрымотна і адчужана глядзіць на мяне яго вока.
Але яно дыхае цяплом, і я ведаю: яно мроіць, яно сніць свой сон на цвёрдых каменных падушках.
Паслухай! Паслухай! Як яно стогне ад цяжкіх успамінаў! Альбо ад злавесных прадчуванняў?
Ах, я смуткую разам з табою, цёмная пачварына, ад перажыванняў за цябе я гневаюся на сябе.
Ах, чаму не стае моцы маёй руцэ! Як ахвотна я выбавіў бы цябе ад ліхіх мрояў!..»
I, сказаўшы гэта, Заратустра горка засмяяўся з самога сябе.
«Што, Заратустра! — сказаў ён. — Ты яшчэ і мору хочаш спець песню суцяшэння?
КНІГІ ОНЛАЙН
