Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
Як разявы на вуліцах, што лупяць вочы на прахожых, так чакаюць і яны, і лупяць вочы на думкі, прыдуманыя не імі.
Пачапай іх рукамі, і падымецца пыл, як ад мяхоў з мукою; хто б мог падумаць, што гэты пыл — ад зерня і залатых дарункаў нівы?
Калі яны ўдаюць з сябе мудрацоў, мяне мароз па скуры дзярэ ад іх нікчэмных праўд і выслоўяў; і часам ад іх мудрасці патыхае такім смуродам, быццам яе спарадзіла балота: і праўда, я нават чуў, як жабы кумкалі з яе!
Спрытнюгі яны, і разумныя ў іх пальцы: што там мая прастадушнасць перад іхняй крывадушнасцю! Яны могуць усё — шыць, вязаць, ткаць: вось і вяжуць яны панчохі духу!
Яны — выдатныя гадзіннікавыя механізмы: трэба толькі ў час накручваць! Тады яны без памылак паказваюць час, з далікатным шумком.
Нібы млыны і ступы, працуюць яны — толькі паспявай падсыпаць у іх зерне! Ужо ж яны перамелюць яго ў белы пыл.
Кожны пільна сочыць за пальцамі суседа, і не надта давяраюць яны адно аднаму. Здатныя да маленькіх хітрын, яны сочаць за тымі, чые веды накульгваюць, і пільнуюць, як павукі.
Я бачыў, як асцярожна гатуюць яны атруту:
10. Зак. 530. 137
пры гэтым заўсёды нацягваюць шкляныя пальчаткі на пальцы.
I такімі касцямі яны ўмеюць гуляць: і гуляюць з запалам, аж іх кідае ў пот.
Чужыя мы адно аднаму, і іхнія цноты мне нават больш агідныя, чым падступства і фальшывыя косці ў ГУЛЬНІ.
I калі я жыў сярод іх, жыў я над імі. I за гэта яны не любілі мяне.
Яны і слухаць не хацелі пра тое, каб хтонебудзь хадзіў над іхнімі галовамі; і таму паміж мною і сабою, над галовамі сваімі, яны наклалі дрэваў, зямлі і смецця.
Так заглушылі яны шум крокаў маіх: да гэтага часу найгорш мяне чулі самыя найвучонейшыя.
Усе памылкі і слабасці людзей паклалі яны паміж сабою і мною: «чорнай падлогай» называецца гэта ў іхніх дамах.
Але нягледзячы на гэта, я са сваімі думкамі хаджу паверх іхніх галоў; і калі б я захацеў пайсці дарогаю сваіх памылак, дык і тады я быў бы вышэй.
Бо людзі не роўныя: так кажа справядлівасць. I тое, чаго я хачу, яны не маюць права хацець!»
Так сказаў Заратустра.
Пра паэтаў
«3 таго часу, як я лепей ведаю цела, — сказаў Заратустра аднаму свайму вучню, — я кажу пра дух толькі ў параўнаўчым сэнсе; і ўсё «непраміналыгае — таксама толькі параўнанне».
«Я ўжо чуў гэта ад цябе аднаго разу, — адказаў вучань, — і тады ты яшчэ дадаў: «А 138
паэты залішне маняць». Чаму ты сказаў, што паэты залішне маняць?»
«Чаму? — сказаў Заратустра. — Ты пытаешся чаму? Я не той, у каго можна пытацца пра ўсе іх «чаму».
He ўчора пачалося маё жыццё! Даўно ўжо я перажыў асновы сваіх меркаванняў.
Ці не быў бы я бочкаю памяці, калі б насіў пры сабе ўсе свае асновы!
Захоўваць свае меркаванні — ужо і гэта залішне для мяне; а колькі птушак ужо адляцела!
I сярод іх у галубятні маёй ёсць нейкая залётная, не вядомая мне; яна дрыжыць, калі я кладу на яе руку.
Дык што ж табе аднаго разу сказаў Заратустра? Што паэты залішне маняць? Але і сам Заратустра — паэт.
А цяпер ці верыш ты, што тут ён сказаў праўду? Чаму верыш?»
Вучань адказаў: «Я веру ў Заратустру». Але Заратустра пахітаў галавою і ўсміхнуўся.
«Вера не робіць з мяне праведнага, — сказаў ён, — тым болып вера ў мяне.
Але пастановім сабе, што нехта сказаў сур’ёзна, быццам паэты залішне маняць: ён меў бы рацыю — мы залішне манім.
Мы вельмі мала ведаем і блага вучымся: таму мы і мусім маніць.
I хто з нас, паэтаў, не разводзіў свайго віна? Колькі атрутных мяшанак было прыгатавана ў скляпах нашых; там шмат чаго адбывалася, чаго і апісаць не спасобіць.
I як што мы мала ведаем, нам даспадобы ўбогія духам, асабліва — маладыя жанчыны!
Мы таксама вельмі кідкія да ўсяго, што вечарамі распавядаюць старыя кабеты. Гэта ў сабе мы называем Вечна-Жаночым.
I нібыта існуе нейкі таямнічы, адмысловы шлях да ведання, прысыпаны, таму, хто нечагась навучыўся: во так во — верым мы ў народ і ў «мудрасць» ягоную.
А вось у што вераць усе паэты: калі хто ляжыць у траве альбо на голым пагорку і цікуе вухам, дык улоўлівае нешта такое, што лунае паміж небам і зямлёй.
I калі паэтаў ахінаюць наплывы пяшчоты, яны перакананыя, што сама прырода закахалася ў іх.
I што яна ціхенька скрадаецца да іх і нашэптвае ім нешта таямнічае, ліслівыя словы: гэтым яны ганарацца і задаюцца перад усімі смяротнымі!
О, як многа розных рэчаў паміж небам і зямлёй, пра якія даюць сабе летуценіць толькі паэты!
I тым больш пра тое, што над небам: бо ўсе багі — сімвалы і паэтычныя вычуды!
Праўда, нас заўсёды цягне ўгору, у царства захмар’я: на хмары мы садзім стракатыя пудзілы называем іх багамі і Звышчалавекамі...
Яны занадта лёгкія на такія крэслы! — і гэтыя багі, і Звышчалавекі!
Ах, як я змакрэў ад усяго гэтага недасягальнага, што мусова пнецца зрабіцца падзеяй! О, як я стаміўся ад паэтаў!»
Пакуль гаварыў Заратустра, вучань сердаваў на яго, але маўчаў. Замоўк і Заратустра: a позірк ягоны быў скіраваны ўсярэдзіну сябе, і здавалася, што глядзеў ён кудысьці ўдалечыню. Нарэшце ўздыхнуў.
♦ Я — ад сёння і ад учорага, — сказаў ён, — але ёсць ува мне і нешта ад заўтра, і ад паслязаўтра, і ад запаслязаўтра.
Я стаміўся ад паэтаў, старых і новых: надта павярхоўныя для мяне ўсе гэтыя плыткія моры.
Яны мыслілі недастаткова ўглыбіню: таму і пачуццё іх не даставала да самых асноў.
Трошкі юрлівасці, трошкі нуды — гэта яшчэ лепшыя іхнія думкі.
А мне іх прывідныя павевы і подыхі — гэта ад брынчання іхніх арфаў; што яны дагэтуль ведалі пра палкасць гукаў!..
Яны таксама недастаткова чыстыя: каламуцяць ваду, каб яна здавалася глыбейшаю.
Яны любяць выдаваць сябе за ўлагодцаў: але ў мяне яны заўсёды толькі пасрэднікі і мяшальнікі, неданоскі і нячыстыя!..
Ах! Часта закідваў я мярэжы ў іхняе мора, каб злавіць добрую рыбіну; а лавіў заўсёды толькі галаву якога-небудзь старавечнага божышча.
Так, галоднаму мора дало камень. Магчыма, што і самыя яны выйшлі з мора.
Вядома, і сярод іх пракідаюцца перлы: але гэта яшчэ больш надае ім падабенства з цвёрдымі ракавінамі. I часта замест душы я знаходзіў у іх толькі салёную слізь.
У мора навучыліся яны і гардзейства: ці ж бо мора — не пава над павамі?
I перад найбрыдчэйшым буйвалам раскукольвае яна хвост і ніколі не стамляецца круціць сваім карункавым веерам з срэбра і шоўку.
Атупела глядзіць на яе буйвал, і душа яго падобная на пясок, яшчэ болып падобная на нетру, а найбольш на балота.
Што яму хараство, і мора, і павіныя строі! Такую вось прыпавесць апавядаю я пра паэтаў.
Праўда, дух у іх — таксама пава над павамі і мора гардзейства!
Духу паэтаваму патрэбныя гледачы: хай гэта будуць хоць буйвалы!..
Але я стаміўся ад гэтага духу: і прадбачу час, калі ён стоміцца сам ад сябе.
Я ўжо бачыў паэтаў, якія пераўтварыліся і звярнулі свой позірк на сябе.
Я бачыў пакаянцаў духам: яны выраслі з паэтаў».
Так сказаў Заратустра.
Пра вялікія падзеі
На моры ёсць выспа — непадалёк ад шчасных выспаў Заратустры, — на ёй заўсёды курыцца вулкан; народ, і асабліва старыя кабеты, казалі пра гэтую выспу, што яна каменная глыбіна перад брамаю ў пекла; а ўсярэдзіне самога вулкана ёсць вузкая дарога ўніз да самай брамы.
I вось, у той самы час, калі Заратустра жыў на шчасных выспах, сталася так, што адзін карабель кінуў якар каля выспы, на якой курыўся той вулкан; і каманда сышла з карабля на бераг, каб папаляваць на трусоў. А калі пазней, недзе пад полудзень, капітан і яго людзі сабраліся разам, яны раптам убачылі, што нехта ляціць да іх у паветры, і нечы голас ясна сказаў: «Пара! Даўно пара!» Калі ж гэты прывід наблізіўся да іх — a ён шпарка, як цень, ляцеў да вулкана, — яны, ашаломленыя, пазналі ў ім Заратустру; бо ўсе, акрамя капітана, бачылі яго няраз і любілі, як любіць люд — спалучаючы любоў з нясмеласцю.
«Паглядзіце! — сказаў стары стырнік, — Заратустра ляціць у пекла!..»
Якраз таго самага часу, калі карабельнікі
прысталі да выспы, разнеслася пагудка, што Заратустра знік; і калі пыталіся ў сяброў пра яго, тыя казалі, што ён уначы пайшоў да карабля, не сказаўшы, куды хоча адплысці.
Так узнік закалот, а праз тры дні, калі даведаліся пра відзежы ў карабельнікаў, ён памацнеў; і ўвесь народ загаварыў, што Заратустру звалок д’ябал. Праўда, ягоныя вучні смяяліся з гэтае галамоўзіны; адзін сказаў нават: «Я хутчэй паверу, што Заратустра сам звалок д’ябла». Аднак у глыбіні душы ўсе сумеліся і хваляваліся: дзіва што радасці было, калі на пяты дзень Заратустра паявіўся сярод іх.
I вось Заратустраў расказ пра гутарку з Агнявым Сабакам.
«Зямля, — сказаў ён, — мае абалонку; і абалонку гэтую абчапілі хваробы. Напрыклад, адна такая хвароба называецца — «чалавек».
А другая хвароба называецца «Агнявы Сабака»: і пра яго людзі хлусілі і дазвалялі хлусіць.
Каб разамкнуць таямніцу, перайшоў я мора і ўбачыў праўду голую! Босую з ног да галавы.
Цяпер я ведаю, што такое Агнявы Сабака і ўсе гэтыя дэманы вывяржэння і абвяржэння, якіх баяцца не адны толькі старыя кабеты.
«Выходзь, Агнявы Сабака, са сваёй прорвы! — крыкнуў я. — I прызнавайся, ці настолькі глыбокая прорва твая? Адкуль бярэцца ўсё тое, што ты вырыгаеш на нас?
Ты многа п’еш з мора: гэта відаць па солі твайго крйсамоўства. Сапраўды, як на сабаку з прорвы ты залішне ясі з паверхні!
Я лічу цябе нутравешчам зямлі, і не болей за тое: кожнага разу, чуючы дэманаў вьівяржэння і абвяржэння, я лічыў іх падобнымі да цябе — падсоленымі, хлуслівымі і пляскатымі.
Вы ўмееце рыкаць і засыпаць попелам! Вы — непамысныя выхвалякі, вы дасканала авалодалі майстэрствам так награваць глей і слізь, каб яны закіпалі.
Дзе вы, там паблізу заўсёды павінен быць глей і мноства губкападобных, пячорыстых і створкава-зашчэмленых: усё гэта рвецца на волю.
«Воля», — радасна рыкаеце вы: але я адвык верыць у вялікія падзеі, калі вакол іх так многа ляманту і чаду.
I павер мне ты, пякельны шум! Найвялікшыя падзеі — гэта не самыя галаслівыя, а нашы самыя сціціаныя гадзіны.
He вакол выдумшчыкаў новага галасу, а вакол вынаходцаў новых каштоўнасцяў круціцца свет; нячутна круціцца ён.
I прызнай, што як толькі рассеецца дым і астыне твой грукат, выявіцца, што не было анічога. Вялікая важнасць, калі які-небудзь горад знябыўся, як мумія, а якая-небудзь статуя ляжыць у брудзе!
КНІГІ ОНЛАЙН
