Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
I калі я пакінуў сваю самоту і першы раз ішоў па гэтым мосце, дык не паверыў сваім вачам, — доўга я прыглядваўся і нарэшце сказаў:
«Гэта ж бо вуха! Вуха велічынёю з чалавека!» Яшчэ пільней прыгледзеўся я, і сапраўды, пад вухам варушылася нешта незвычайна нікчэмнае, маленькае і кволае. Пачварнае вуха сядзела на слабой тоненькай сцябліне, а сцяблінай гэтай быў чалавек! Праз павелічальнае шкло можна было нават разгледзець малюпасенькі, зайздрослівы тварык, а таксама пухленькую душку, якая трымцела на той сцяблінцы. Анарод сказаў мне, што гэтае вялікае вуха не толькі чалавек, але і вялікі муж, геній. Але я не веру народу, калі ён гаворыць пра вялікіх людзей, і таму застаюся пры цвёрдай думцы, што гэта — калека навыварат, у якога ўсяго надта мала і толькі аднаго занадта шмат».
Сказаўшы так гарбатаму і тым, за каго ён заступаўся і каму быў тлумачом, Заратустра з глыбокім абурэннем звярнуўся да вучняў і сказаў:
«Праўда, сяброве мае, я хаджу сярод людзей, нібы сярод абломкаў чалавека!
Найжахлівейшае ў маіх вачах — бачыць чалавека разарванага і раскіданага, як на бойні або на полі бою.
I калі мае вочы ўцякаюць ад цяперашняга да мінулага — яны знаходзяць адно і тое: абломкі, і асобныя часткі, і фатальныя выпадковасці — але аніводнага чалавека!
Цяперашняе і мінулае на зямлі — о сяброве мае! Гэта самае невыноснае мне; і калі б я наперад не бачыў таго, што ідзе, я б не ведаў, як мне жыць.
Прарок і стваральнік, які выконвае волю сваю, — гэта ёсць будучыня і мост да яе; а апрача таго, нешта накшталт калекі на гэтым мосце: усё гэта — Заратустра.
I вы таксама часта пыталіся ў сябе: «Хто нам Заратустра? Як мы павінны называць яго?»
I, як i я, вы адказвалі сабе пытаннямі.
Абяцальнік? Або выконвае абяцанне? Заваёўнік? Або спадчыннік? Восень? Або плуг? Лекар? Або вылечаны?
Ці не паэт ён? Ці не выступае за непрыхарошаную праўду? Вызвольнік? Утаймавальнік? Добры? А мо ліхі?
Я хаджу сярод людзей, як сярод руінаў будучыні: той будучыні, якую бачу я.
I ў гэтым сэнсе і жаданні мае — сабраць разам і злучыць гэтыя абломкі, загадкі і фатальныя выпадковасці.
I як бы перажыў я тое, што я — чалавек, калі б чалавек не быў паэтам, збаўцам ад выпадковасці і адгадчыкам усіх загадак.
Выратаваць тых, што былі да нас, і ўсякае «Было» ператварыць у «Такая-была-воля-мая!» — толькі гэта я назваў бы збавеннем!
Воля — вось імя вызвольніка і весніка радасці: так я вучыў вас, сяброве мае! А цяпер навучыцеся яшчэ і вось чаго: сама воля яшчэ ў палоне.
«Хацець» — вызваляе: але як назваць тое, што і вызвольніка закоўваюць у кайданы?
«Было» — так называецца ў волі яе скрыгат зубоўны і яе затоеная скруха. Бяссілая супроць таго, што ўжо спраўдзілася, злосна глядзіць яна на ўсё мінулае.
Воля не можа хацець назад; не можа яна адолець час і яго прагную ўпартасць — у гэтым яе затоены смутак.
«Хацець» — вызваляе: што ж прыдумвае воля, каб пазбыцца смутку і пасмяяцца са свайго турэмшчыка?
Ах, блазнам робіцца кожны палонны! I дурасць усё тое, як вызваляе сябе паланёная воля.
Яе патаемная дурасць — што час не бяжыць
назад; «Было» — так называецца камень, які яна не можа зрушыць з гнязда.
I вось коціць яна камяні дурасці і абурэння і помсціць тым, хто, як яна, не адчувае нянавісці і прыкрасці.
Так воля, вызвольніца, пачала прычыняць боль усяму, што здольнае адчуваць пакуты; помсціць яна за тое, што не можа павярнуць час назад.
Сутнасць гэтае помсты толькі ў адным: у агідзе волі да часу і ягонага «Было».
Праўда, найбольшая дурасць жыве ў волі нашай, і праклёнам стала ўсяму чалавецтву тое, што дурасць гэтая ўспрыняла дух!
Дух помсты: сяброве мае, дагэтуль гэта ўважалася за самае значнае дасягненне чалавечай думкі: і там, дзе была пакута, заўсёды абавязкова жыла і кара.
«Кара» — менавіта так называе сябе помста; хаваючы ману сваю за гэтым словам, яна лісліва пераконвае сябе ў чысціні свайго сумлення.
I як што чалавек, выяўляючы сваю волю, заўсёды пакутуе, што не можа павярнуць яе назад, дык і самую гэтую волю, і жыццё наогул палічылі караю!
I вось — хмара за хмарай грувасціліся над духам, пакуль нарэшце вар’яцтва не прамовіла: «Усё мінае, таму ўсё вартае таго, каб мінаць!»
«I ў гэтым сама справядлівасць і закон часу, — каб час жэр дзяцей сваіх» — так прапаведавала шаленства.
«У свеце ўсе рэчы маральна ўсталяваны паводле закону і кары. 0, у чым здабыць збавенне ад зменлівасці рэчаў і кары на імя «Быццё»? — так прапаведавала вар’яцтва.
*Ці можна ўратавацца, ці ёсць якое вечнае
права? На жаль, не зрушыць камень здзейсненага ў мінулым: помста таксама павінна быць вечная!» — так прапаведавала вар’яцтва.
«Ніводнага ўчынку ўжо нельга адмяніць: немагчыма караю зрабіць учынак няўчыненым. Бо вось у чым вечнасць гэтай кары, кары Быццём: Быццё навек асуджана зноў і зноў рабіцца ўчынкам і віною!
Пакуль нарэшце воля не здабудзе збавення ад сябе самой і не зробіцца воляй да адсутнасці волі», — але вы і самыя ведаеце, братове мае, гэтую песню шаленства!
Я зводзіў вас далей ад гэтых баек, калі вучыў: «Воля — гэта стваральніца».
Усялякае «Было» — гэта абломак, загадка, фатальная выпадковасць, — да таго часу, пакуль стваральная воля не абвесціць: «Але ж так хачу я! Так захачу я!»
Хіба яна так ужо казала? Калі ж гэта? Ці вызвалілася воля ад сваёй дурасці?
Ці стала яна сама сабе збавіцелькай і весніцай радасці? Ці забылася пра дух помсты і скрыгат зубоў?
I хто навучыў яе мірыцца з часам і што — вышэй за ўсякае замірэнне?
Вышэй, чым усякае замірэнне, павінна хацець воля, якая ёсць воля да ўлады: але калі тое будзе? Хто навучыў яе яшчэ і хацець назад?»
Але на гэтым месцы сваёй прамовы Заратустра раптам спыніўся; здалося, быццам напаў на яго вялікі страх. Спалоханымі вачыма абвёў ён сваіх вучняў; нібы страла, пранізаў яго позірк іх думкі і таемныя намыслы. Але праз хвіліну ён засмяяўся і дабрадушна сказаў:
«Цяжка жыць з людзьмі, бо цяжка маўчаць. Асабліва — балбатуну».
Так казаў Заратустра. А гарбаты прыслухоўваўся да яго слоў, схаваўшы твар; пачуўшы, што Заратустра смяецца, цікаўна зірнуў на яго і паволі сказаў:
«Але чаму Заратустра гаворыць з намі інакш, чым са сваімі вучнямі?»
Заратустра адказаў: «Якое ж тут дзіва! 3 гарбатымі і гаварыць трэба гарбата».
«Добра, — адказаў гарбаты, — а з вучнямі, значыцца, і балбатаць трэба школьна.
Толькі чаму гэта Заратустра гаворыць інакш са сваімі вучнямі, чым з самім сабою?»
Пра людскую мудрасць
«Страшная не вышыня, страшны схіл!
Схіл, дзе позірк зрываецца ўніз, а рука ўзлятае ўгору, каб за што-небудзь учапіцца. Тады трымціць сэрца ад раздваення волі.
0 сяброве мае, ці ўгадваеце вы і ў маім сэрцы двайную волю?
Вось ён, мой схіл і мая небяспечная схільнасць, калі мой позірк імкнецца ўгору, а рука шукае апоры ў пустой прасторы, спрабуе ўтрымацца за бездань!
За людзей чапляецца мая воля, ланцугамі вяжу сябе з людзьмі, бо мяне парывае ўгору да Звышчалавека; бо да яго імкнецца мая другая воля.
Вось чаму я слепа жыву сярод людзей; проста, як бы я іх зусім не ведаў: каб мая рука не зусім страціла веру ў цвёрдую апору.
Я не ведаю вас, людзі: гэтая цемра вакол мяне часта была мне суцяшэннем.
Я сяджу каля дарожнае брамы перад усімі шэльмамі і пытаюся: хто хоча мяне ашукаць?
Мая першая людская мудрасць, што я даюся на падман, каб не дацца падманшчыкам.
Ах, калі б я баяўся чалавека, як бы ён тады мог быць якарам майму шарыку! Дужа лёгка панёс ён мяне ўгору і ўдалечыню!
Такое ўжо наканаванне майму лёсу, каб я жыў без асцярогі.
Калі той, хто жыве сярод людзей, не хоча памерці ад смагі, ён павінен навучыцца піць з любой шклянкі; і хто не хоча застацца чыстым, павінен умець умыцца і бруднай вадой.
Так я часта суцяшаў сам сябе: «Дарма! Нічога, стары! Няшчасце ўвінулася ад цябе: цешся ж гэтым, як шчасцем сваім!»
А другая мая людская мудрасць: я болей шаную славалюбных, чым ганарыстых.
Ці ж параненая славалюбнасць не маці ўсіх трагедый? А дзе паранена ганарыстасць, там вырастае нешта лепшае, чым яна сама.
Каб на жыццё было любасна глядзець, трэба, каб яго гульня была любасна згуляная: а на гэта спатрэбяцца добрыя акторы.
Добрых актораў я бачыў ва ўсіх славалюбцах: яны іграюць і хочуць, каб імі захапляліся — увесь дух іхні ў гэтым жаданні.
Яны выстаўляюць сябе, яны выдумляюць сябе: калі я побач з імі, я люблю назіраць жыццё — гэта ацаляе ад маркоты.
Таму я і шкадую славалюбных, што яны мне — лекары ад маёй маркоты і прывязваюць мяне да чалавека, як да відовішча.
I пасля: хто вымераў у славалюбнасці ўсю глыбіню яе сціпласці! Я добры і спагадлівы да яе, бо яна сціплая.
Яна хоча, каб вы навучылі яе верыць у сябе; яна корміцца з вашых вачэй, яна есць пахвалу з вашых рук.
Вашай ілжы яна яшчэ верыць, калі вы хлусіце пра яе нешта прыемнае: бо ў самых глыбінях яе сэрца ўздыхае: «што такое я!»
I калі сапраўдная цнота ёсць тая, што не ведае сама пра сябе, дык гэтая вось яна: славалюбны нічога не ведае пра сваю сціпласць!
I вось мая трэцяя людская мудрасць: я не дапускаю, каб ад вашай пудлівасці мне спрыкрала бачыць ліхіх.
Я шчаслівы, калі бачу дзівосы, спароджаньія гарачым сонцам, — тыграў, пальмы, грымучых змей. Есць і сярод людзей дзівосныя спараджэнні гарачага сонца, і ў ліхіх ёсць шмат чаго, каб дзіву дацца.
I, як вашыя мудрацы паказалі сябе не тое каб дужа мудрымі, так і вашае зло не выцягнула на рэпутацыю ліха.
I я часта пытаўся, круцячы галавою: «Навошта яшчэ гэты ваш гром, грымучыя змеі?»
Праўда, і ў ліха ёсць свая будучыня! I самы гарачьі поўдзень яшчэ не адкрыты чалавеку.
Як многае ўжо сёння называецца ліхім злом, хоць ушыркі яно дванаццаць крокаў і тры месяцы ўдоўж! Але калі-небудзь прыйдуць на свет большыя цмокі.
Каб Звышчалавеку не забракавала свайго цмока — Звышцмока, трэба, каб гарачае сонца яшчэ доўга палала над сырою нетрай!
Вашыя дзікія каты павінны яшчэ зрабіцца тыграмі, а чарапахі — кракадзіламі: бо спраўнаму мысліўцу — спраўныя ловы!
I праўда, мае вы добрыя і справядлівыя! Шмат смешнага ў вас, асабліва — страх перад тым, што дагэтуль называлася «чортам»!
Вы такія чужыя душою вялікаму, што Звышчалавек быў бы вам страшны ў сваёй даброці!
I вы, мудрыя і ўсёведныя, уцяклі б ад палкай гарачы той мудрасці, у якой Звышчалавек вялікі ахвотнік абмываць сваю галізну!
КНІГІ ОНЛАЙН
