Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
Напэўна, ён быў там не адзін! Я адчуваю, што ўсюды пазапаўзалі маленькія абшчыны, і дзе толькі ёсць якая каморка, там знойдзеш і багамольцаў, і адчуеш іх пах.
Цэлыя вечары сядзяць яны і вядуць: «Дай нам зноў быць дзецьмі, каб казаць: «Божа літасцівы!» Набожныя цукернікі папсавалі ім языкі і страўнікі.
Альбо цалюткі божы дзень дзівяцца на хітрага павука-крыжака, які падпасвае здабычу і прапаведуе іншым павукам словы мудрасці: «Пад крыжамі зручна плесці сеткі!»
Альбо цэлыя дні выседжваюць з вудамі на балоце і лічаць сябе глыбокімі, але тых, хто ловіць вудамі там, дзе няма рыбы, я б нават павярхоўнымі не назваў!
Альбо пабожна-ўмільна вучацца іграць на арфе ў песняра, які сваёю ігрою вымацвае дарогі да 198
сэрца маладзічак, бо стаміўся ён ад старых баб і іхніх падахвотак.
Альбо вучацца трэсціся ад жаху ў цёмным пакоі ў якога-небудзь прыдурка-вучонага, які ўсё чакае духаў, і пры гэтым дарэшты спаражняюць свой розум!
Альбо прыслухоўваюцца да флейты старога вандроўнага шарлатана, які пераняў у журботна завыўнага ветру гукавую паныласць; вось і цягне следам за ветрам і прапаведуе панылымі гукамі скруху.
А некаторыя парабіліся начнымі вартаўнікамі; яны навучыліся дудзець у ражок, рабіць начны абыход і будзіць мінулае, якое даўно ўжо спачыла.
Пяць выслоўяў з старых паданняў чуў я ўчора ўначы каля садовага мура: ад стомленых, панурых, усохлых начных вартаўнікоў:
«Як на Айца, дык Ен не дужа клапоціцца пра сваіх дзяцей, у людзей айцы куды лепшыя!»
«Ен надта стары! I зусім ужо не клапоціцца пра сваіх дзяцей», — адказаў другі вандроўнік.
«Хіба ў іх ёсць дзеці? Ніхто не можа гэтага даказаць, калі ўжо і Ен сам гэтага не даказвае! Мне хацелася б, каб Ен хоць раз прывёў пераканаўчы доказ».
«Доказ? Ды калі тое было! He дужа гладка ў Яго з доказамі — яму важней, каб Яму верылі!*
♦ Так, так! Вера робіць Яго праведным — вера ў Яго. Так было павялося ў нашых бацькоў! так яно ідзе і ў нас!»
Так гутарылі два начныя вартаўнікі, якія баяліся святла, і потым паныла задудзелі ў свае ражкі: было гэта ўчора ўначы каля садовага мура.
А ўва мне сэрца калацілася ад смеху, і хацела вырпацца.' і йе ведала куды, і апусцілаея ў маю нутробу.
I праўда, я памру, бадай што, зайшоўшыся смехам, бачачы, як аслы ўпіваюцца, а начныя вартаўнікі запаняверваюцца ў Бозе.
Хіба не прайшоў даўным-даўно час на такія паняверкі? Хто яшчэ можа будзіць гэтую спачылую, светлабоязную даўніну!
Даўно ўжо пакончана са старымі божышчамі; і праўда — добры, вясёлы канец выпаў на іхнюю долю!
He «поцемкамі» давялі яны сябе да смерці — гэта мана! Наадварот: яны так рагаталі аднаго разу, што паўміралі ад смеху!
Гэта адбылося, калі самае бязбожнае слова было прамоўлена нейкім богам: «Адзін Гасподзь! Хай не будзе ў цябе іншых багоў, апрача Мяне!»
— стары, раўнівы, злосны барадач аж настолькі забыўся, што ўсе багі засмяяліся і, пагушкваючыся на сваіх тронах, казалі: «Ці не ў тым боскасць, што ёсць багі, ды няма ніякага Бога?»
Хто мае вушы, хай чуе!»
Так сказаў Заратустра ў горадзе, які ён любіў і які называўся Пярэстая Карова. Адгэтуль заставалася яшчэ два дні дарогі да пячоры, да вяртання да ягоных звяроў; і душа яго парадавалася блізкаму вяртанню.
Вяртанне
♦ О адлюдненасць! Ты — мая Айчына Адлюдненасць! Надта доўга жыў я закінуты на чужыне, каб са слязьмі не вярнуцца да цябе!
Пагразі мне пальцам, як грозіць маці, усміхніся мне, як маці ўсміхаецца, і скажы: «А хто колісь нібы віхура паляцеў ад мяне?»
Хто на развітанне крыкнуў: «Надта доўга я быў у адзіноце і адвык маўчаць». Цяпер ты, вядома, навучыўся?
О Заратустра, я ведаю ўсё: і тое, што сярод мноства людскога ты быў болый пакінуты, чым раней са мною!
Адно — пакінутасць, другое — адлюдненасць: гэтаму ты навучыўся цяпер! I таму, што сярод людзей ты заўсёды будзеш ім чужы і дзікі:
— нават калі яны любіцьмуць цябе: бо яны найперш хочуць, каб іх шкадавалі!
А тут ты ў сябе дома, на радзіме; тут ты можаш гаварыць усё і адкрыць сваю душу, ніхто тут не саромеецца схаваных і скупых пачуццяў.
Тут усе рэчы, лашчачыся, набліжаюцца да тваёй прамовы і дагаджаюць табе: так хочацца ім паездзіць на тваёй спіне! На любой прыпавесці ты дапнеш да ўсякай ісціны.
Тут проста і шчыра можаш гутарыць з усімі рэчамі; і праўда, пахвалою здаецца іхняму слыху, што нехта гаворыць з ім шчыра!
А быць пакінутым — зусім іншае нешта. Ці памятаеш ты, Заратустра? Калі ў лесе над тваёй галавой крычала птушка, а ты нерашуча стаяў побач з мёртвым і не ведаў, куды ісці.
Калі ты казаў: «Хай мае звяры вядуць мяне! Я адчуваю, што мне больш небяспечна быць сярод
14. Зак. 530.
201
людзей, чым сярод звяроў». Гэта была пакінутасць.
А ці памятаеш ты яшчэ вось што, Заратустра? Калі ты быў на сваёй выспе, ты — крыніца віна сярод пустых вёдраў, раздаючы сябе спрагненым, даруючы і раздорваючы,
— пакуль, нарэшце, не застаўся ў адзіноце, спрагнены сярод п’яных, пакуль не пачаў скардзіцца начамі:
Ці не большая асалода ў тым, каб браць, чым даваць?
I красці, чым браць? Гэта была пакінутасць!
Ці памятаеш такое, Заратустра? Калі да цябе наблізілася твая Цішыня, якая адагнала цябе ад самога сябе, і злосна нашэптвала: «Скажы і рабіся!» ,
— і калі зрабіла табе болем тваё чаканне і маўчанне і паныласцю тваю ўпакораную мужнасць. Гэта была пакінутасць!»
0 адлюдненасць! Ты, мая Айчына, Адлюдненасць! 3 якой шчаслівай пяшчотай звястуе мне твой голас!
Мы не пытаемся адно ў аднога, мы не скардзімся адно аднаму: мы ідзем разам у адчыненыя дзверы.
Бо ў цябе ўсё адчынена і светла, і тут лягчэй бягуць ногі часу, бо ў цемры час цісне мацней, чым на святле.
Тут мне раскрываюцца словы пра быццё, быццам скрынкі, раскрываюцца мне словы пра ўсё сутнае: усё сутнае хоча стаць словам, усякае станаўленне хоча навучыцца ў мяне гаварыць.
А там, унізе, любая казань марная! Там «забыць і прайсці міма» — найлепшая мудрасць: гэтаму я цяпер навучыўся!
Хто хоча ў людзей зразумець усё, павінен да
ўсяго дакрануцца. Але на гэта ў мяне занадта чыстыя рукі.
Я ўжо не магу дыхаць з імі адным паветрам; о, навошта я жыў так доўга ў шуме і ў іх смярдзючым дыханні!
0 шчаслівая цішыня вакол мяне! 0 чыстыя пахі! Як глыбока і чыста дыхае цішыня! Як учуваецца яна, шчаслівая!
А там, унізе, — там усё гаворыць і ўсё застаецца не пачутым. Хоць званамі абвяшчай мудрасць сваю: гандляры на рынку ўсё роўна заглушаць яе звонам медзі!
Усё ў іх гаворыць, а разумець усе адвыклі. Усё ў іх валіцца з рук, але нічога не трапляе больш у глыбокія крыніцы.
Усё ў іх гаворыць, усё растурзана словамі. Тое, што яшчэ ўчора было цвёрдае і не па зубах самому часу, сёння — згрызенае і абгрызенае — звісае з зяпы людзей цяпершчыны.
Усё ў іх гаворыць, усё агалошваецца. Тое, што калісьці было схавана і таямніцай глыбокіх душаў, сёння належыць вулічным трубачам і ўсякім легкакрылым кузакам.
Дзівосная рэч — чалавечая істота! Ты, шум цёмных вуліц, ты зноў за мною! Найвялікшая небяспека мая засталася за мною!
Шкадаваць і спагадаць — заўсёды было маёй найбольшай небяспекай, але ж усякая ча*лавечая істота прагне, каб яе шкадавалі і спагадалі ёй.
3 нявыказанымі ісцінамі, з рукою дурня і сэрцам ’ без розуму, багаты дробязнай хлуснёй спагады — так я жыў сярод людзей заўсёды.
Сядзеў я сярод іх пераапрануты, гатовы не пазнаваць сябе толькі дзеля таго, каб трываць іх, і пераконваў сябе: «Дурань, ты не ведаеш людзей!»
Перастаеш разумець людзей, калі жывеш сярод іх: надта шмат на іх блізіру, знешняга, — навошта тут дальнавідныя, палка-разумныя вочы!
I калі яны не прызнавалі мяне, я, дурны, у сваёй апантанасці прагнуў іх за гэта яшчэ больш, чым сябе: прывыклы быць жорсткім да сябе, я часта помсціў сабе за гэты жаль.
Пакусаны ядавітымі мухамі і паточаны, як камень, процьмай кропляў злосці, я сядзеў сярод іх і пераконваў сябе: «Не вінаватае ўсё нікчэмнае ў нікчэмнасці сваёй!»
Асабліва ядавітымі з усіх мух я лічыў тых, іпто завуць сябе «добрымі»: яны кусаюць, не ўсведамляючы сваёй віны, яны хлусяць, не ўсведамляючы яе, — як маглі б яны быць са мною справядлівымі!
Хто жыве сярод добрых, таго спагада вучыць хлусіць. Спагада робіць паветра затхлым усім свабодным душам. Глупства добрых — бяздоннае.
Хаваць сябе самога і багацце сваё — гэтаму я навучыўся там, унізе: бо я выявіў, што кожны з іх — убогі духам. У тым была хлусня маёй спагады, што пра кожнага я ведаў,
— ведаў, бачыў і нават носам чуў, што не толькі дастаткова, але нават занадта шмат духу дасталося яму!
Гэтыя іх надзьмутыя мудрацы, але не надзьмутымі, а мудрымі называў я іх: я так навучыўся глытаць словы. Гэтыя іх магілыпчыкі — я ж называў іх даследчыкамі і выпрабавальнікамі: так я навучыўся падмяняць словы.
Самыя сабе капаюць далакопы гэтыя хваробы. Пагібельныя выпарэнні дрэмлюць пад старым смеццем. He трэба турбаваць балота. Лепей жыць у гарах.
Шчаслівымі грудзьмі я ўдыхаю зноў свабоду
гор! Нарэшце мой нос пазбаўлены паху чалавечага існавання!
Свежае паветра, як пеністае віно, казыча мне ноздры, і яна чмыхае, душа мая, чмыхае і радасна гукае: «На здароўе!»
Так сказаў Заратустра.
Пра тры пахібы
1
«У сне, у апошнім ранішнім сне я стаяў на высокай скале, па той бок свету, трымаў вагі і важыў свет.
0, дужа рана настала мне ранішняя зара — палкая і раўнівая! Заўсёды раўнівая яна да маіх гарачых ранішніх сноў.
Вымерны таму, у каго ёсць час; выважаны таму, хто ўмее важыць; дасягальны моцным крылам; адгадны боскім адгадчыкам — такім явіўся мне ў сне гэты свет.
Сон мой, адважны марак, напалавіну карабель, напалавіну шквал, маўклівы, як матылёк, нецярплівы, як сокал:
адкуль узяўся ў яго сёння і час, і цярплівасць, каб важыць свет!
Мабыць, мудрасць мая нашаптала яму нішкам — чуйная, пакеплівая, дзённая мудрасць мая, якая смяецца з усіх бясконцых светаў! Бо яна кажа: «Дзе сіла, там валадарыць і лік, бо ў яго болей сілы».
Як упэўнена глядзеў мой сон на гэты концы свет, — без цікаўнасці, без шкадавання, без страху, без мальбы:
— быццам выспелы яблык прасіўся ў руку
маю, крамяны і залацісты, з Далікатнай халаднаватай аксамітнай скуркай — такім здаўся мне свет:
— быццам ківала мне дрэва з раскідзістымі галінамі, моцнае воляй, сагнутае дзеля апоры і адпачынку нагам стомленых дарожнікаў: такім здаўся мне са скалы гэты свет;
КНІГІ ОНЛАЙН
