Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
0, хто мяне адагрэе? Хто любіць мяне?
Дайце цяпла вашых рук,
Дайце вуголля астыламу сэрцу!
Ледзьве жывы,
Б’юся я ў курчах нязнанай хваробы, — Іголкі калючыя моцнае сцюжы Пранізваюць плоць, Я трымчу —
Ты, Думка, ты гоніш мяне!
Схаваны за хмарамі лоўчы!
Жахлівы! He мае імя!
Твой позірк пагардлівы б’е, як маланка
3 непрагляднае цемры,
I вось я ляжу ў пакутлівых курчах
I ўсе спрадвечныя скрухі і мукі спасціглі мяне, 0 Жорсткі лоўчы! Нязведаны Божа!
Бі мацней і глыбей!
Праніжы, разатні маё сэрца!
О, чаму мучыш мяне тупымі стрэламі?
Што яшчэ ўбачыў у мне
Твой зларадны, маланкавы позірк,
Позірк Боства, якое ніколі не мецьме патолі з відовішча мук?
He, не пагібелі прагнеш маёй, А цярпенняў!
Навошта мяне ты катуеш, Зларадны, нязведаны Божа? Я адчуваю, як крадзешся ты, Чаго хочаш ты ад мяне сярод ночы? Адкажы!
Ты гняцеш, ты ўціскаеш мяне.
0! Ты ўжо блізка!
Прэч! Прэч!
Ты чуеіп дыханне маё,
Ты падслухоўваеш сэрца,
Ты, раўнівец! Да чаго ж ты раўнуеш мяне? Прэч! Прэч!
А гэтая лесвіца — навошта яна табе? Хочаш пранікнуць У сэрца?
У схаваныя думкі?
Бессаромны зладзюга!
Што ты намысліў украсці?
Што спадзяешся выведаць?
Што спрабуеш выпытаць?
Кат!
Бог тартураў і смерці!
Альбо мушу я, як сабака, Поўзаць перад табою
I цалкам аддацца табе, віляючы хвастом?
Дарэмна! Укалі ж мацней, Самае жорсткае джала!
He, я не сабака твой, я — твая дзічына, Жахлівы лоўчы!
Я — самы горды з палонных тваіх, Схаваны хмарамі разбойнік!
Гавары ж, Схаваны ў маланках!
Засаднік пільны на дарогах!
Што табе трэба, Невядомы?
Што? Ты выкупу хочаш? Што магу табе даць? «Зышчы многа», — раіць гонар!
Будзь стрыманы», — кажа гонар другі!
Ха-ха!
Мяне — хочаш ты? Мяне?
Мяне ўсяго?..
Ха-ха! катуеш мяне,
О, неразумны, ты прыніжаеш мой гонар!
Дай мне любові — хто сагрэе мяне?
Хто мяне яшчэ любіць?
Дай мне цяпла тваіх рук, Дай жару астыламу сэрцу!
Дай самотніку лёду!
Бо сем зледзянелых покрываў Навучылі мяне сумаваць па ворагах, Скарыся мне, ліхамыснік!
Дай мне — сябе!
Памчаўся прэч!
Пакінуў мяне, адзіны, апошні сябар,
Першы непрыяцель, Нязведаны Бог, Бог, тартураў і смерці!
— He! Вярніся!
Вярніся з усімі пакутамі!
Вярніся да апошняга самотніка!
Патокі слёз маіх цякуць за табою
I полымя сэрца!
О вярніся!
Мой нязведаны Божа!
Мой боль!
Маё апошняе шчасце!
2
Але тут Заратустра ўжо не мог стрымацца, схапіў кія і штосілы пачаў біць зарумзанага чарадзея. «Перастань! — усклікнуў ён са злым смехам. — Перастань ты, камедыянт! Утры нюні! Фальшываманетчык! Зацяты хлус! Я бачу цябе наскрозь!
Вось зараз я табе ўвалю, подлы чарадзей, гэта я ўмею — разаграваць такіх спруцянелых, як ты!»
«Кінь! — крыкнуў стары і ўскочыў з зямлі. — He бі мяне болып, о Заратустра! Я толькі пацвяліў цябе!
Гэта — адна выява майстэрства майго; я хацеў выпрабаваць цябе, падсіліць цябе гэтай спакусе! I сапраўды, ты раскусіў мяне!
Але і сам ты — нямала даў мне ўведаць пра цябе: ты жорсткі, мудры Заратустра! Моцна б’еш сваімі «ісцінамі», і твая доўбня выбіла з мяне гэтую ісціну!
«Не ліжыся, — адказаў Заратустра, усё яшчэ гневаючыся, і змрочна зірнуў на яго, — не ліжыся мне, зацяты блазен! Ты хлус: ці табе гаварыць пра ісціну!
Ты, паўлін над паўлінамі, ты, мора славалюбства, што разыгрываў ты перад мною, у каго павінен быў паверыць я, калі ты размазваўся перад мною так нікчэмна?»
♦ Я прытвараўся тым, хто каецца духам, — сказаў стары, — ім я прытвараўся: ты сам выдумаў калісьці гэты выраз,
— паэта і чарадзея, які канчае тым, што паварочвае дух свой супроць сябе самога, я разыгрываў пераўтворанага, які замярзае ад свайго няведання і благога сумлення.
I прызнайся ж, Заратустра: не адразу разгадаў ты мае хлусню і прытваранне! Ты паверыў у гора маё, калі аберуч падтрымліваў маю галаву.
— і я чуў, як ты жаліўся: «Яго надта мала любілі, надта мала любілі!» I тайна радавалася злосць мая, што здолеў я так спрытна цябе абдурыць».
«Ты ашукваў і больш празорлівых за мяне, — рэзка адказаў Заратустра. — Я не баюся падманшчыкаў, я павінен жыць без асцярожлівасці: так хоча мая доля.
А ты — павінен падманваць: настолькі я ведаю цябе! Твае словы павінны заўсёды мець два, тры, чатыры і болей сэнсаў. I тое, у чым ты прызнаваўся цяпер, не было да канца ні праўдай, ні хлуснёю!
Ты, подлы фальшываманетчык, хіба можаш інакш? Ты і хваробу сваю замажаш грымам, калі давядзецца табе паказацца голым свайму лекару.
Так і цяпер прыхарошыў ты перад мною сваю хлусню, кажучы: «Я назнарок разыгрываў гэта!» У гэтым было і нешта сур'ёзнае, і ў табе самым ёсць нешта ад таго, хто каецца духам!
Я добра разгадаў цябе: ты аблытаў чарамі ўсіх, але на сябе самога ў цябе ўжо не засталося ні маны, ні хітрасці — ты сам у сабе расчараваны!
Ты жнеш агіду як адзіную тваю ісціну. Усё, што сыходзіць з вуснаў тваіх, — хлусня і фальш, і толькі самыя вусны — адзінае, што засталося ў табе сапраўднага, бо агіда прыліпла да вуснаў тваіх».
«Хто ты такі, каб так гаварыць са мною, найвялікшы з жывых?» — пагардліва сказаў стары чарадзей, і зялёная маланка бліснула з яго вачэй
на Заратустру. Але ён тут жа панік і сумна сказаў:
«О Заратустра, я стаміўся, мне брыдка за маё майстэрства, мне яно агіднае, я не вялікі — навошта прыкідвацца! Але табе добра вядома — я шукаў велічы!
Я толькі хацеў паказаць вялікага чалавека і многіх пераканаў у сваёй велічы: але мана аказалася вышэйшай за мае сілы. На ёй я паламаўся.
О Заратустра, усё — мана ўва мне, але што я паламаўся, крушэнне маё — гэта праўда!»
«Гэта робіць табе гонар, — змрочна сказаў Заратустра, гледзячы ў зямлю! — Гэта робіць табе гонар, што шукаў ты велічы, але гэта сама і выдала цябе. Ты — не вялікі.
Ты — гаротны стары чарадзей, гэта і ёсць самае лепшае і праўдзівае ў табе, і я шаную цябе за тое, ш?о ты стаміўся ад самога сябе і сам прызнаў, што не вялікі.
За гэта я паважаю цябе як таго, хто каецца духам: хай хоць адно імгненне, але ты быў праўдзівы!
А скажы, чаго шукаеш ты тут, сярод скалаў і ў маіх лясах? I калі дзеля мяне ты ляжаў на дарозе, у чым ты хацеў выпрабаваць мяне?
— у чым спакушаў ты мяне?»
Так гаварыў Заратустра, і яго вочы блішчалі. Стары чарадзей памаўчаў крыху і адказаў: «Хіба я цябе спакушаў? Я толькі шукаю.
О Заратустра, я шукаю каго-небудзь праўдзівага, шчырага, простага, недвухсэнсоўнага, шукаю чалавека, сумленнага ва ўсім, праведніка пазнання, сасуд мудрасці, вялікага чалавека!
Хіба ты не ведаеш гэтага, Заратустра? Я шукаю Заратустру*.
I тады настала доўгае маўчанне, і Заратустра
глыбока задумаўся, так што нават заплюшчыў вочы. А пасля, калі вярнуліся да субяседніка думкі, ён узяў чарадзея за руку і сказаў яму ветліва, але не без хітрасці:
♦ Ну што ж! Там, угары, — дарога, якая вядз^ да Заратустравай пячоры. У ёй і шукай, каго ты хацеў знайсці.
I спытайся парады ў маіх звяроў — у арла і ў змяі: яны дапамогуць табе ў тваіх пошуках. А пячора мая вялікая.
Праўда, сам я ніколі яшчэ не бачыў вялікага чалавека. Грубыя вочы яшчэ нават у самых празорлівых на ўсё вялікае. Сёння пануе чэрня.
Я ўжо сустракаў многіх, якія цягнуліся ўгору і надзімаліся, а народ крычаў: «Глядзіце, вось вялікія людзі!» Але які толк у кавальскіх мяхах! Урэшце паветра выходзіць з іх.
Зрэшты, лопаецца і жаба, якая надта доўга надзімалася, і паветра выходзіць з яе. Па-мойму, неблагая штука — тыцнуць у жывот надзьмутаму. Паслухайце ж мяне, дзеткі!
Усё сённяшняе належыць чэрні: хто сёння ведае, дзе вялікае, дзе малое? У каго пошукі велічы ўвянчаліся поспехам? Толькі ў бязглуздых: ім дадзена гэта шчасце.
Ты шукаеш вялікага чалавека, дзіўны блазен? хто навучыў цябе гэтаму? Хіба цяпер наспеў час на гэта? О ты, нікчэмны шукальнік, навошта спакушаеш мяне?»
Так сказаў Заратустра, суцешаны ў сэрцы сваім, і, смеючыся, пайшоў далей сваёй дарогай.
У адстаўцы
Па доўгім часе пасля таго, як Заратустра пазбавіўся ад чарадзея, ён раптам убачыў, што зноў нехта сядзіць на дарозе, якою ён ішоў, — нейкі высокі чалавек у чорным, з бледным, змардаваным тварам. Заратустра вельмі засмуціўся, убачыўшы яго. «Шкада, — сказаў ён сэрцу свайму, — вось сядзіць яно, пераапранутае жальства; падобна, што чалавек гэты з пароды святароў: што ім трэба ў царстве маім?
Што?! Толькі што пазбыўся я чарадзея, і вось яшчэ адзін чарнакніжнік на дарозе маёй,
— нейкі чарадзей з уладаю накладання рук, цёмны цудадзей, асвечаны божаю мілатою і памазаны паклёпнік на жыццё, каб яго чорт скруціў!
Але чорта няма на месцы якраз тады, калі ён найбольш патрэбен: ён заўсёды з’яўляецца занадта позна, гэты пракляты кульгавы карлік!»
Так, страціўшы цярплівасць, сам сабе лаяўся Заратустра, прыкідваючы, як яму збочыць і прашмыгнуць міма чорнага чалавека, але ўсё абярнулася іначай. Той, што сядзеў на дарозе, адразу ўбачыў Заратустру, падхапіўся на ногі, быццам радасць раптам апантала яго, і кінуўся да яго.
«Кім бы ты ні быў, дарожнік, — усклікнуў ён, — памажы старому, які заблудзіўся і стаміўся ад пошукаў, памажы старому, з якім так проста можа стацца бяда!
Незнаёмыя і чужыя мне гэтыя землі, і выццё дзікіх звяроў чуецца мне; і няма больш таго, хто бараніў мяне.
Я шукаў апошняга пабожнага чалавека, святога і пустэльніка, адзінага, хто ў сваім лесе не чуў таго, што сёння ведае кожны».
«Што ж сёння ведае кожны? — спытаўся Заратустра. — Ці не тое, што няма больш сярод жывых старога Бога, у якога калісьці верыў цэлы свет?»
«Вось і ты сказаў гэта, — журботна адказаў стары. — Я ж служыў гэтаму старому Богу да апошняй ягонай хвіліны.
А цяпер у адстаўцы, без гаспадара, а ўсё ж не свабодны, і смутак не пакідае мяне ні на хвіліну, а радасць прыходзіць толькі ва ўспамінах.
Таму і падняўся я ў гэтыя горы, каб, нарэшце, зладзіць сабе свята, як яно належыць апошняму Папу і Айцу царквы: бо ведай — я апошні Папа! I гэта будзе свята пабожных успамінаў і набажэнства!
Але памёр і ён, той самы пабожнік, святы, які жыў у лесе і які ўвесь час славіў Бога малітвамі і спевамі.
Самога яго я не знайшоў: а калі ўбачыў хаціну, толькі два ваўкі сядзелі ў ёй і вылі па смерці яго; бо яго любілі ўсе звяры. I я падаўся ўпрочкі.
Няўжо дарма прыйшоў я ў гэтыя горы і лясы? I тады я рашыў у сэрцы сваім, што пачну шукаць іншага, самага пабожнага з божых нявернікаў, — я рашыў шукаць Заратустру!»
КНІГІ ОНЛАЙН
