Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
Так казаў стары і ўважліва прыглядваўся да таго, што стаяў перад ім; а Заратустра ўзяў апошняга Папу за руку і доўга здзіўлена разглядваў яе.
♦ Што я бачу, шаноўны! Якая далікатная рука! — сказаў потым Заратустра. — Гэта рука чалавека, які нястомна раздаваў добраславенні. I вось — цяпер моцна трымае яе той, каго ты шукаў, бо я — Заратустра.
Гэта я, бязбожнік Заратустра, які сказаў: «Хто бязбожнейшы за мяне, каб парадавацца мне, вучню ягонаму?»
Так сказаў Заратустра, пранікаючы позіркам у думкі і патайныя намыслы апошняга Папы. I той нарэшце сказаў:
«Той, хто найболей любіў Яго і валодаў Ім, таму Ен цяпер і страчаны канчаткова,
— вось, глядзі, хто з нас сёння бязбожнейшы? Ці не я? Але толькі хто з гэтага парадуецца?»
«Ты служыў Яму да канца, — задуменна сказаў Заратустра пасля даўжманага маўчання, — табе вядома, як Ен памёр? Ці праўду кажуць, што Яго задушыла спагада,
— калі Ен убачыў чалавека, які вісеў на крыжы, і не вынес відовішча, калі любоў Яго да чалавека зрабілася пеклам, а пад канец і смерцю?»
Але апошні Папа нічога не адказаў на гэта, толькі адвёў убок вочы з выразам смутку і паныласці на твары.
♦ Хай будзе так, — сказаў Заратустра, падумаўшы нейкі час і гледзячы старому ў вочы.
Хай будзе так, з ім кончана. Але хоць і сведчыць пра гонар твой тое, што кажаш ты толькі добрае пра гэтага мёртвага, і табе, і мне добра вядома, кім Ен быў і якімі дзівоснымі шляхамі хадзіў».
«Гаворачы з Ім з вока на два, як бо то ж у мяне толькі адно, — жвава азваўся апошні Папа (а ён быў сляпы на адно вока), — у тым, што да Бога, я больш абазнаны, чым сам Заратустра, — і з поўным правам.
Шмат гадоў служыла Яму любоў мая, і воля мая ва ўсім ішла следам за воляю Яго. А добраму слузе вядома ўсё, нават тое, што пан хавае ад самога сябе.
Ен быў схаваны Бог, поўны таямніц. Сапраўды, нават сына свайго Ен здабыў няйнакш як таемнымі спосабамі. Перад дзвярыма Яго — пералюб.
Той, хто славіць Яго як Бога любові, не дужа высокае думкі пра любоў. Хіба не хацеў гэты Бог быць суддзёю? Хто любіць, любіць без аглядкі на ўзнагароду і аддзяку.
Калі ён быў малады, гэты Бог з усходу, Ен быў суровы і помслівы і стварыў пекла на асалоды любімцам сваім.
Але нарэшце Ен састарыўся і зрабіўся мяккі, вялы і жаласлівы і пачаў упадабняцца больш дзеду, чым бацьку, а яшчэ болып — старой нямоглай бабулі.
I вось, сядзеў Ен, скурчыўшыся на печы, бурчаў і жаліўся на слабасць у нагах, стомлены светам, стомлены, каб хацець чаго-небудзь, пакуль не задыхнуўся аднойчы ад залішняй спагады сваёй».
Але тут Заратустра перапыніў яго: «I ты, апошні Папа, бачыў гэта на свае вочы? Гэта магло быць і так; але магло быць і інакш. Калі паміраюць багі, паміраюць заўсёды па-рознаму.
Ну што ж! Так ці інакш, — Ен памёр! Шмат што ў Ім зневажала і вочы мае, і вушы, а пра самае горшае я памаўчу.
Я люблю ўсё, што глядзіць чыстым вокам і гаворыць праўдзіва. Тады як Ен, — а табе добра гэта вядома, стары святар, бо нешта было ў Ім і ад вашага роду, ад пароды Святароў — Ен заўсёды быў неадназначны.
Да таго ж Ен быў незразумелы. Як гневаўся Ен на нас, поўны лютасці праз тое, што мы былі блага Яго зразумелі! Але чаму ж тады Ен не гаварыў ясней?
А калі віною таго быў наш слых, дык ці ж не Ен вінаваты, што былі няздольныя слухаць Яго? I калі вушы нашыя былі забітыя брудам, ну што ж! Чыіх рук гэта справа?
Надта многае не ўдавалася гэтаму ганчару, які не давучыўся да канца! Аднак жа тое, што ён абрынуў помсту на гаршкі і творы свае, бо яны кепска яму ўдаліся, — гэта было грэхам супроць добрага густу.
I ў пабожнасці ёсць добры густ, і густ гэты урэшце абвесціць: «Далоў такога Бога! Лепей зусім без Бога, лепей на сваю рызыку тварыць свой лёс і быць неразумным, лепей самому зрабіцца богам!»
«Што я чую! — усклікнуў апошні Папа, натапырыўшы вушы. — О Заратустра, ты, з усім няверствам, намнога пабожнейшы, чым думаеш! Няйнакш у табе нешта боскае зрабіла з цябе бязбожніка.
Ці не сама пабожнасць твая не дазваляе табе красці? А вялікая сумленнасць твая яшчэ выведзе цябе нават за межы дабра і зла.
Глянь, —• што табе ўгатавана! Твае вочы, вусны і рукі ад вечнасці назначаны для дабраслаўлення. Бо дабрасловяць не аднымі толькі рукамі.
Хоць ты і настойваеш, што ты бязбожнік, — каля цябе я адчуваю, як нябачна ўзносяцца пахошчы дабраслаўленняў: і разбіраюць мяне боль і багавейнасць.
Дазволь мне быць тваім госцем, о Заратустра, на гэтую ноч! Нідзе на зямлі не будзе мне так добра, як у цябе!»
«Аман! Хай будзе так! — адказаў Заратустра, вельмі здзіўлены. — Там, угары, праходзіць дарога, там і Заратустрава пячора.
Сапраўды, я ахвотна правёў бы цябе, о шаноўны, бо люблю ўсіх пабожных. Але крык пра дапамогу кліча мяне пакінуць цябе. Ніхто не павінен упадаць у бедства ў маіх валоданнях; пячора мая — добрая гавань. I я найболей люблю вяртаць засмучаным цвёрдую зямлю, каб трывала, абедзвюма нагамі стаялі яны на ёй.
Але хто здыме табе з плячэй тваю тугу? Занадта слабы я на гэта. Сапраўды, доўга чакаць нам, перш чым хто-небудзь зноў уваскрэсіць твайго Бога.
Бо няма Яго больш сярод жывых: Ен памёр назусім».
Так сказаў Заратустра.
Самы брыдкі чалавек
I зноў неслі Заратустру ногі па гарах і лясах, а вочы яго бесперастанку шукалі спраглага ў вялікай бядзе і таго, хто клікаў на дапамогу, і нідзе не знаходзіў яго. Аднак ён усю дарогу радаваўся ў сэрцы сваім, поўным удзячнасці. ♦ Колькі добрага дарыў мне сённяшні дзень у адшкадаванне за тое, што так блага пачаўся! Якіх незвычайных субяседнікаў сустрэў я!
Цяпер буду доўга перажоўваць іхнія словы, быццам добрыя зярняты; і зубы мае павінны як след перамалоць і ператаўчы іх, пакуль не пацякуць яны ў душу маю, як малако!»
Але вось дарога зноў абагнула скалу, мясціна раптам перамянілася, і Заратустра ўступіў у царства смерці. Як скарчанелыя, застылі тут чорныя і чырвоныя выступы скал: не было ні травы, ні дрэў, не спявалі птушкі. Бо гэта была
даліна, якое пазбягалі ўсе звяры, нават драпежныя; толькі змеі адной пароды — брыдкія, тоўстыя, зялёныя — прыпаўзалі сюды паміраць, калі наставаў іхні час. Таму пастухі і называлі гэтую даліну: Смерць Змей.
Заратустра ўдаўся ў змрочныя ўспаміны: яму здалося, што ён ужо раз быў тут. I шмат чаго цяжкага наплыло на яго, так што ён ішоў усё павальней і павальней і нарэшце спыніўся. Але вось, падняўшы вочы, ён убачыў край дарогі нешта падобнае на чалавека, хоць наўрад ці гэта быў чалавек, — нешта неапісальнае і няўяўнае. I адразу Заратустру зрабілася вельмі сорамна, што давялося пабачыць такое на свае вочы: пачырванеўшы да сівых валасоў, ён„ адвярнуўся і ўжо хацеў быў пакінуць гэта ліхое месца. I раптам мёртвая пустыня загаварыла гукамі: нешта заклекатала і захрыпела з зямлі — так уначы хрыпіць і клякоча вада ў засмечанай водаправоднай трубе; нарэшце гэтыя гукі ператварыліся ў чалавечую мову, і такія былі словы:
«Заратустра! Заратустра! Разгадай маю загадку! Скажы, скажы! Што такое — помста сведку?
Я асцерагаю цябе, тут — гладкі і коўзкі лёд! Глядзі, будзь уважлівы, каб гонар твой не паламаў ног!
Ты лічыш сябе мудрым, горды Заратустра! Дык разгадай жа гэтую загадку, ты, які калоў зубамі самыя цвёрдыя арэхі! Разгадай загадку, якая ёсць я! Адкажы: хто я?»
Але калі Заратустра пачуў гэтыя словы, — як вы думаеце, што сталася з ягонай душой? Спагада разабрала яго; і ён упаў на зямлю, быццам дуб, які доўга супраціўляўся намогам многіх дрывасекаў, — дуб, які падае грузна, раптоўна,
палохаючы нават тых, хто хацеў зваліць яго. Але тут ён зноў падняўся, і твар яго зрабіўся суровы.
«Вядома, я пазнаю цябе, — сказаў ён ледзяным тонам, — ты — забойца Бога! Дай мне прайсці!
Ты не перанёс Таго, Хто бачыў цябе, — Які бачыў цябе наскрозь, — цябе, самага брыдкага чалавека. I ты адпомсціў гэтаму сведку!»
Так сказаў Заратустра і ўжо хацеў быў пайсці далей; але той, каму няма назову, ухапіўся за край яго вопраткі і зноў пачаў клекатаць і хрыпець, шукаючы слоў. «Застанься! — сказаў ён,
— застанься! He праходзь міма! Я адгадаў, якая сякера зваліла цябе: хвала табе, о Заратустра, што ты зноў падняўся!
Я бачу, ты добра разгадаў душу забойцы — душу забойцы Бога. Застанься! Прысядзь да мяне, не пашкадуеіп!
Да каго ж я імкнуўся, як не да цябе? Застанься, сядзь! Але не глядзі на мяне! Ушануй маю брыдоту!
Цяпер ты — маё апошняе прыстанішча, бо за мной гоняцца. Але гоняцца не з нянавісцю сваёй і не з ганчакамі — о, я смяяўся б з такога пераследу, я радаваўся б яму і ганарыўся б ім!
Хіба ж поспех не быў заўсёды на баку гнаных? А той, хто гоніць сумленна, канчае тым, што робіцца паслядоўнікам, — раз ужо ён следуе след у след! Але ад іх спагадлівасці,
— ад іх спагадлівасці ўцякаю я і прыбягаю да цябе. О Заратустра, абарані мяне, ты — апошняе маё прыстанішча, ты — адзіны, хто мяне разгадаў:
— ты разгадаў, як яно выпадае таму, хто забіў Яго. Застанься! А калі хочаш пайсці, нецярплівы, не ідзі той дарогай, якою ішоў я. Тая дарога пагібельная.
Ты злуешся, што я надта доўга выварочваюся навыварат? Што я ўжо раю табе? Але ведай, што ў мяне, самага брыдкага,
— велізарныя цяжкія ногі. Там, дзе я праходжу, дарога сапсаваная. Усякую дарогу я запячатваю смерцю і ганьбаю.
Але па тым, як ты хацеў моўчкі прайсці міма мяне, па тым, як ты пачырванеў — а я і гэта заўважыў, — я пазнаў у табе Заратустру.
Кожны іншы словам і позіркам кінуў бы мне міласціну — спагаду сваю. Але я не настолькі ўбогі, каб прыняць яе, — і ты разгадаў гэта, — я нават залішне багаты, багаты на найвялікшае і найвусцішнейшае, на брыдкае і невыказнае! Твой сорам, о Заратустра, ушанаваў мяне!
3 цяжкасцю я вырваўся з натоўпу спагадцаў, каб знайсці таго адзінага, хто сёння вучыць: «Спагада настырная», каб знайсці цябе, о Заратустра!
— будзе гэта божая альбо чалавечая спагада — яна заўсёды працівіцца сораму. I нежаданне дапамагчы можа быць больш высакароднае, чым іншая дабрадзейнасць, якая адразу падскоквае на дапамогу.
Але якраз спагада і называецца сёння дабрадзейнасцю ва ўсіх малых людзей: няма ў іх багавейнага захаплення вялікім няшчасцем, вялікай брыдкасцю, вялікай няўдачай.
Цераз іхнія галовы гляджу я ўдалечыню, як глядзіць сабака паверх авечак, што збіліся ў гурт. Усе яны — маленькія, зычлівыя, мяккапоўсныя шэрыя людцы.
КНІГІ ОНЛАЙН
