Так сказаў Заратустра
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 367с.
Мінск 1994
А сонца коса на цябе пазірала Праз чорнае плеціва дрэў, I позіркі гэтыя — прамяні, Сляпуча пакеплівыя, Усчыналі вакол цябе злую гульню, Мільгалі па сцежках, парослых травою, Залітых золатам распаленага вока?
«Ты Жаніх ісціны? — кпілі яны, — He! Ты — Паэт!
Ты хітры звер, драпежны, падступны, Які хлусіць павінен, Умела і па добрай волі Прагны да ловаў, Замаскаваны краскамі свету, Сам — маска
I сам сабе — здабыча, I гэта — Жаніх Ісціны? He! Толькі блазен! Толькі паэт! Стракатамоўны, Стракатамаскамоўны, Вялікі майстар будаваць масты Слоў каляровых
I прывідных вясёлкавых дарог,
Якімі ты блукаеш марна і бязмэтна Паміж уяўным небам
I прыдуманай цвердзю зямною,—
Толькі блазен! Толькі Паэт!
I гэта — Ісціны Жаніх? He халодны, не ціхі, не гладкі. He храмавы ідал, He! А нецярпімы да выяваў Ісціны, Да безжыццёвых яе падабенстваў, Тваё жытло — пустыня, а не храм. Ты поўны спрыту кашэчага, Праз кожнае акенца скачаш, Каб ухапіць Выпадковасць, Табе казыча ноздры спрадвечны лес Зазыўным і прывабным пахам, Калі б ты апынуўся ў гэтым лесе Сярод звяроў пярэстаскурых, Калі б ты сам быў зверам, Магутным, здарова-грэшным I шчасна-крыважэрным, Па-боску і па-д’ябальску прыгожым, Падступным, Калі б ты фыркаў ад пажады палкай, He ведаў грэху ў пагоні за здабычай!
Калі б арлом ты быў, Які празірае свае глыбіні, Лунаючы над прорвамі, Пасля раптоўна, Раз’ятраны ад голаду, Пажадліва лапочучы крыламі, Спадае на разбляяных ягнят, Бо жорстка ненавідзіць ён душу авечкі
I тых, чый пагляд, бы ў ягняці, цнатлівы, — Пушыстых, шэрых і рахманых.
Як у арла, як у пантэры — Такая прага у паэта, I палкія твае жаданні, Схаваныя пад тысячаю масак, Ты — блазен! Ты — Паэт!
Глядзіш згары на чалавека, як на Бога, I гэтаксама нібы на авечку;
I раздзіраеш Бога ў чалавеку, Нібы авечку ў чалавеку, I, раздзіраючы, смяешся...
I гэта, гэта ёсць твая ўзнагарода! У гэтым радасць і арла, і пантэры, У гэтым шчасце блазна і паэта!..»
Калі прасвятлее паветра,
У зарыве вячэрняе зары прагляне Зайздросліва таемны Зеленаваты серп маладзічка, Варожы дню, ён крадзецца пад ружамі, I з кожным крокам месячнай жняі Ўсё болей блякнуць, нікнуць кветкі
I апускаюцца глыбей, глыбей у цемру...
Калісьці і я так,
Паніклы, стомлены ад будзёншчыны, Сам хворы ад святла, Адкінуў дурноту мудрасці
I намыслы, жаданні дня
I апусціўся ў морак, Апалены адкрытай мне адной праўдай: Ці памятаеш ты, гарачае сэрца маё.
Як некалі цябе грызла прага? Прага быць адкінутым, Ад праўды ўсякай!
Ты — блазен толькі, Ты — толькі Паэт!
Пра навуку
Так спяваў чарадзей; і ўсе пячорнікі непрыкметна трапілі, як птушкі, у сеткі яго змрочнага, падступнага запалу. Толькі сумленнага духам яму не ўдалося запаланіць: ён борздзенька выхапіў з рук чарадзея арфу і ўсклікнуў: «Паветра! Дайце чыстага паветра! Клікніце Заратустру! Ты атручваеш паветра ў гэтай пячоры і робіш яго задушлівым, старым, ліхі чарадзею!
■ Ты, фалыпывец, змушчаеш нас невядомымі жаданнямі, ты спакушаеш нас прагай няведамых пустэльняў. Гора, калі такія, як ты, пачынаюць славіць ісціну і балбатаць пра яе!
Гора ўсім, хто ў свабодным розуме, хто не асцерагаецца такіх, як ты чарадзеяў! Прапала свабода іхняя, бо сваім вучэннем ты вабіш назад, у цямніцы;
— стары, змрочны дэман паныласці, панадныя гукі жалейкі чутны ў тваіх скаргах; ты падобны да таго, хто сваёй апалогіяй цноты тайна схіляе да вычудаў страснасці!»
Так казаў сумленны духам, а стары чарадзей азіраўся навокал, цешыўся з перамогі і таму праглынуў прыкрасць, якую адчуў ад слоў сумленнага духам. «Ціха! — коратка адказаў ён. — Каб добрыя песні адгукнуліся ў душы, пасля іх трэба памаўчаць.
Так трымаюцца ўсе вышэйшыя людзі, якія
сабраліся тут. Ты, мабыць, мала што зразумеў з маёй песні? Мала ў табе духу чараў!»
♦ Ты ўжо хваліш мяне тым, што адлучаеш ад сябе, — запярэчыў сумленны духам, — што ж, довад! Але вы, пячорнічкі мае, я ўсё яшчэ бачу пахацінства ў вашых вачах:
Вы свабодныя душы, дзе ж ваша свабода, вы свабодныя? Вы рьіхтык мне тыя, што доўга тапырыліся на голых танцорак: так і вашыя душы — самыя ў скокі пайшлі!
Мабыць, дужа шмат у вас таго, што чарадзей называе сваім злым духам чараў і падману: і гэтым я адрозніваюся ад вас.
I сапраўды, мы шмат перагаварылі і перадумалі тут, у пячоры, пакуль не вярнуўся Заратустра, і мне гэтага болып чым досыць, каб зразумець: мы з вамі розныя.
Рознага мы шукаем тут, угары, — вы і я. Бо я шукаю большай надзейнасці, таму і прыйшоў да Заратустры. Ен — самая трывалая вежа і самая моцная воля
— сёння, калі ўсё расхісталася, калі трасецца зямля. Але гледзячы вам у вочы, думаю сабе, што вы, наадварот, шукаеце большай няўстойлівасці,
— вы хочаце болей жахаў, небяспекі, землятрусаў. Даруйце мне маю самаўпэўненасць, але часам мне здаецца, што вы, вышэйшыя людзі,
— прагнеце якраз такога жыцця, якое мяне больш за ўсё жахае, жыцця брыдкага, поўнага небяспекі, жыцця дзікіх жывёл; вас вабяць лясы і пячоры, горныя ўрвішчы і лабірынты.
I больш за ўсё вам падабаецца не той, хто можа выбавіць ад усякай небяспекі, а змусціцель, які зводзіць з любое дарогі. Але калі вашая прага
да ўсяго гэтага ёсць нешта сапраўднае, дык у мяне яна — немагчымае.
Бо страх — гэта пачатковае і прыроднае пачуццё чалавека; страхам тлумачыцца ўсё — і першародны грэх, і ўспрычыненая цнота. 3 страху ўзрасла і мая дабрачынная цнота, якая называецца навукай.
Бо спрадвеку ў чалавеку гадаваўся страх перад дзікімі жывёламі, уключаючы сюды і таго звера, якога ён тоіць у самім сабе і якога сам баіцца: Заратустра называе гэтага звера «ўнутраным быдлам».
Гэты страх, старадаўні і пачатковы, які стаў нарэшце вытанчаным і адухоўленым, цяпер, як мне здаецца, называецца навукай.
Так казаў сумленны духам; а Заратустра, які якраз заходзіў у пячору, — а ён чуў апошнюю казань і разгадаў яе сэнс, — кінуў яму жменю ружаў, пасмяяўся з ягоных «ісцін». ^Што? — усклікнуў ён. —, Што я чую? Сапраўды, здаецца мне, адзін з вас — дурань, а тваю «ісціну» я момантам пастаўлю дагары нагамі.
— Бо ў нас страх — гэта выключэнне. А мужнасць і дух прыгодаў, прага да нязведанага і на што яшчэ не адважыўся, — мужнасць, вось што на мой клёк ёсць чалавечая перадгісторыя.
У самых дзікіх і бясстрашных звяроў чалавек адабраў, з зайздрасці, усе іхнія цноты: і толькі так ён зрабіўся чалавекам.
Гэта мужнасць, зрабіўшыся, нарэшце, вытанчанай і адухоўленай, гэта чалавечая мужнасць.з арлінымі крыламі і змяінай мудрасцю, я думаю, сёння называецца...»
«Заратустра!» — у адзін голас крыкнулі ўсе пячорнікі і зарагаталі ўголас; але нешта падобнае на цяжкую хмару аддзялілася ад іх і падня-
лося ўгору. Засмяяўся і чарадзей і сказаў хітравата: «Вось і майце! Сышоў мой злы дух!
Ці ж сам я не асцерагаў вас ад яго, кажучы, што ён шэльма і хлус, гэты дух ілжы?
I асабліва тады, калі паказваецца голы. Але я не вінаваты, што ён такі падступны! Хіба ж бо я стварыў гэты свет і яго разам з светам?
Вось і майце! Будзем зноў радыя і вясёлыя! I хоць гнеўны позірк у Заратустры — зірніце на яго! Ен злуецца на мяне,
— але яшчэ да ночы ён зноў палюбіць мяне і пачне хваліць, бо не можа доўга абыходзіцца без такога глупства.
Ен любіць сваіх ворагаў: з усіх, каго толькі я бачыў, ён найлепей авалодаў гэтай штукай. Але за гэтую любоў да ворагаў помсціцца ён — на сваіх сябрах!»
Так сказаў стары чарадзей, і вышэйшыя людзі ўхвалілі яго казань: і тады Заратустра пачаў пахаджаць сярод іх, з любоўю і нянавісцю паціскаючы рукі сваім сябрам, быццам хочучы памірыцца з усімі і выпрасіць даравання. Але калі ён дайшоў да выхаду з пячоры, яго зноў павяло на свежае паветра і да звяроў, і ён сабраўся непрыкметна ўцячы.
Сярод дочак пустыні
1
«Не адыходзь! — сказаў тады дарожнік, які называў сябе Заратустравым ценем. — Застанься з намі, a то ранейшая туга зноў нападзе на нас.
Стары чарадзей шчыра падзяліўся з намі тым найгоршым, што ў яго было, і вось, зірні, — у
22. Зак. 530.
337
нашага добрага пабожнага Папы на вачах слёзы, і ён зноў гатовы плысці па моры паныласці.
Падобна на тое, што гэта каралі спрабуюць стрымлівацца перад намі: бо за сённяшні дзень яны лепш за ўсіх нас навучыліся гатаму! Але я гатовы пайсці ў заклад, што калі б не сведкі, яны б таксама закалацілі благую гульню,
— благую гульню марудлівых воблакаў, вільготнай маркоты, сйрой нуды, хмарнага неба, украдзеных сонцаў, восеньскіх віскатлівых вятроў!
— благую гульню нашых галашэнняў і крыкаў на дапамогу: застанься ж з намі, о Заратустра! Тут шмат схаваных гаротаў, якія хочуць выказацца, шмат воблачнага і вечаровага, шмат душнага паветра!
Ты накарміў нас моцай, мужчынскай ежай і бадзёрымі прыпавесцямі: дык жа не дапусці, каб дух жаноцкасці і песты авалодаў намі за дэсертам!
Ты адзін робіш паветра вакол сябе моцным, бадзёрым і чыстым! Нідзе на зямлі не знаходзіў я паветра чысцейшага, чым у тваёй пячоры!
Хоць і пабачыў я шмат краёў, a hoc мой адвык пазнаваць і ацэньваць розныя пахі; а ў цябе. у тваёй пячоры, цешыцца нюх мой як ніколі раней!
Хіба што аднаго разу, — о, даруй мне адзін успамін! He крыўдуй за старую застольную песню, якую я склаў, жывучы сярод дочак пустыні:
— бо там таксама было добрае, здаровае, светлае паветра Усходу: там адышоў я далей за ўсё ад захмаранай, ад сырой, панурай, струхлелай Еўропы!
Тады я любіў дзяўчат Усходу і іншых паднябесных краін, чые блакітныя нябёсы не азмрочвалі ніводнае воблачка, ніводная думка.
Вы не паверыце, як жа манерна сядзелі яны, калі не скакалі — глыбокія, але пры гэтым бяздумныя, быццам маленькія таямніцы, быццам упрыгожаныя стужкамі загадкі, быццам дэсертныя арэшкі,
— стракатыя, яркія і чужыя, сапраўды так! Але не азмрочвала іх ніводная аблачынка — гэтыя загадкі даваліся адгадваць сябе: і вось — у гонар гэтых дзяўчат склаў я тады застольную псальму — псальму за дэсертам».
Так казаў дарожнік, які называў сябе Заратустравым ценем; і перш чым хто паспеў адказаць яму, ён схапіў арфу старога чарадзея і, скрыжаваўшы ногі, азірнуўся вакол, спакойны і мудры: павольна і выпрабавальна ўцягнуў у сябе паветра, быццам спрабуючы на смак новае, незнаёмае паветра чужой краіны. А пасля заспяваў у нейкай адмысловай манеры, з лямантам і завываннем.
КНІГІ ОНЛАЙН
