Адкрыцці стагоддзяў

Алена Масла

Памер: 64с.

Мінск 2020

57.69 МБ

Беларуская яшейфф^ энцыкляпедыя > Алена МАСЛА АДКРЫЦЦІСТАГОДДЗЯЎ к* Беларуская энцыклапедыя Алена МАСЛА АДКРЫЦЦІСТАГОДДЗЯЎ Мінск «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» 2020 УДК 087.5:001.894 ББК ЗОу M31 Серыя заснавана ў 2015 годзе Для малодшага і сярэдняга школьнага ўзросту У кнізе выкарыстаны малюнкі В. Дударэнкі, фотаздымкі В. Дняпроўскага, В. Арловай Масла, А. M31 Адкрыцці стагоддзяў : для мал. і сярэд. шк. узросту / А. Масла. Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2020. 64 с. : іл. (Беларуская дзіцячая энцыклапедыя). ISBN 9789851112193. Кожная гісторыя ў гэтай кнізе як чароўнае шкельца, якое дапамагае знайсці цуды сярод звыклых рэчаў і з’яў. Як з’явілася электрычнасць? Хто прыдумаў гадзіннік і тэлефон? Якія казачныя прадметы былі правобразамі шматлікіх адкрыццяў і тэхнічных дасягненняў? Як рухалі тэхнічны прагрэс беларусы? Чаму навучыліся самі і што далі свету? Адказы на гэтыя пытанні, а таксама жартоўная казачная віктарына — у гэтай пазнавальнай кнізе. УДК 087.5:001.894 ББК ЗОу ISBN 9789851112193 © Масла А., 2020 © РУП «Выдавецтва “Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі”», 2020 УСТУПНАЕ слова, або Дзе шукаць цуды УСТУПНАЕслова, або Дзе шукаць цуды Колькі цікавых рэчаў у карыстанні чалавека! Кнігі, тэлевізар, радыё, камп’ютар, мабільныя тэлефоны і безліч іншых дзівосаў сучасныя людзі за тэхнічнымі навінкамі нават не заўжды спраўляюцца сачыць і за цуд іх ужо аніяк не ўважаюць. Бо цуды ж — гэта нешта таямнічае і недасягальнае! Тое, пра што марыць кожны і кожны пасвойму сабе уяўляе. Для аднаго цуд акунуцца ў прахалоду рачной вады. Для другога прыпасці да камп’ютара. Стоп! прадчуваю пярэчанні. — Знайшліся цуды! Вада з кранаў у кожным доме цячэ, а камп’ютараў зараз і па некалькі ў адной сям’і бывае! Гэта — не цуды! Спрачацца цяжка, таму прапаную правесці эксперымент. Адключаемся ад падачы электрычнасці і вады ў нашы дамы і кватэры! Ці звыкла жывецца? Ліфт і каналізацыя не працуюць, па ваду — толькі ў краму. А там адключаныя касавыя апараты! Разраджаюцца тэлефоны, да сеціва не падключыцца, тэлевізар не паглядзець, метро спынілася, тралейбусы і трамваі не ходзяць... Далей можна і не пералічваць — катастрофа. 3 АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ Але ж сучасны чалавек, звыклы да камфорту, нават не задумваецца пра тое, што жыве ён сярод прыручаных цудаў. Што для таго, каб ён мог карыстацца выгодамі цывілізацыі, чалавецтву спатрэбіліся тысячагоддзі. I каб знайсці цуд у паўсядзённасці, варта толькі ўзброіцца чароўным шкельцам — тады просты побытавы прадмет ці звыклая з’ява здольныя загаварыць і расчыніць акенца ў свет прыгодаў і адкрыццяў. А дзе браць чароўнае шкельца? 4 УСТУПНАЕ слова, або Дзе шукаць цуды Падкажу: калі ты дапытлівы і цікаўны, ты яго ўжо маеш! Гэта кніга прапануе шэраг гісторый, якія, спадзяюся, не толькі дапамогуць авалодаць інфармацыяй, але і навучаць цябе некалькім вельмі важным рэчам. Папершае, марыць: з мараў пачынаюцца самыя неверагодныя адкрыцці! Падругое, шанаваць намаганні пакаленняў папярэднікаў, якія ўмелі марыць і здзяйсняць свае мары! Патрэцяе, усведамляць: мары ажыццяўляюцца праз справы! I, нарэшце, самае важнае: зразумець! Тое, што людзі павінны вучыцца жыць адказна. Бо, авалодаўшы звышхуткасцямі і магчымасцю імгненна абменьвацца інфармацыяй, чалавек так сціснуў прастору, што пры неразумным, нядбалым абыходжанні Зямля з дома для ўсяго жывога можа ператварыцца ў мячык для забаў тэхнічна ўзброенага, але бяздушнага грамадства. Таму, магчыма, самы важны цуд, які неабходна здзейсніць і табе, дружа, карыстаючыся тэхнічнымі дасягненнямі, вучыцца цаніць і берагчы жывое асяроддзе Зямлі. А зараз я запрашаю цябе ў падарожжа. Праз тоўшчу тысячагоддзяў мы прабяромся... ну хоць бы і ў тваю ўласную кватэру! I даведаемся такіясякія цуды пра звыклыя рэчы, якімі ты карыстаешся штодзень. Алена Масла 5 АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ ГАДЗІННІК: історыя з боем, куваннем і ціканнем Даўнымдаўно, калі гадзіннікаў не было, людзей выручала сама прырода. Заўважана: першы раз певень кукарэкае каля дзвюх гадзін ночы, а другі раз — каля чатырох гадзін раніцы. Дапамагалі і кветкі. Дзьмухаўцы, да прыкладу, раскрываюцца ў пяць гадзін раніцы, а гарлачыкі — у сем. Чым не жывыя гадзіннікі? Самы старажытны рукатворны гадзіннік, якім карысталіся людзі, — сонечны. Цыферблат такога гадзінніка размяшчалі наадкрытым, ярка асветленым сонцам месцы, а стрэлкамі гадзінніка служыў стрыжань, які адкідваў цень на цыферблат. Праўда, хібаў у такога гадзінніка багата: папершае, час ён паказвае прыблізна. А як вызначаць час у пахмурнае надвор’е, у пару, калі сонейка ідзе на спачын? 3 даўніх часоў і ажно да 17 ст. для вымярэння часу людзям служыў вадзяны гадзіннік, альбо клепсідра, — цыліндрычная пасудзіна, з якой выцякае струмень вады. Са старажытнасці нам вядомы і пясочны гадзіннік. Яго да гэтай пары выкарыстоўваюць у медыцыне, калі неабходна адмераць невялікі, але дакладны адрэзак часу. б Сонечны гадзіннік Клепсідра Пясочны гадзіннік ГАДЗІННІК: гісторыя з боем, куваннем і ціканнем Механічны гадзіннік вынайшаў у 17 ст. вучоны Хрысціян Гюйгенс — з той пары ён аддана служыць людзям. Цяпер ёсць нават электронныя і кварцавыя гадзіннікі. А вось самым дакладным сярод сучасных гадзіннікаў лічыцца атамны. 7 Гадзіннікі бываюць розныя: хатнія, наручныя, кішэнныя, настольныя, падлогавыя, вулічныя, камінныя, будзільнікі... Яны не толькі цікаюць! Любімыя ўсімі гадзіннікі з зязюлькай умеюць куваць. А ёсць гадзіннікі, якія ўмеюць біць, — але за гэта на іх ніхто не крыўдуе і не лічыць забіякамі, бо з дапамогай гучнага бою яны проста паведамляюць пра тое, што мінула яшчэ адна гадзіна. На гарадскіх вуліцах і плошчах таксама ёсць гадзіннікі. Калі ў 1600 г. у Мінску на Высокім Рынку пабудавалі ратушу, то яе вежу аздобілі гадзіннікам — для таго часу гэта было надзвычайнай каштоўнасцю. ГАДЗІННІК: гісторыя з боем,куваннемі ціканнем Найстарэйшы не толькі ў Беларусі, але і ў Еўропе гадзіннік знаходзіцца на вежы Фарнага касцёла Францыска Ксаверыя ў Гродне. А вось самы знакаміты беларускі гадзіннік на адной з вежаў Прывакзальнай плошчы ў Мінску. Даўжыня яго мінутнай стрэлкі большая затры метры! Менавіта гэты гадзіннік бачаць беларусы на экранах тэлевізараў у навагоднюю ноч. Гадзіннік даўно ўжо не раскоша, а неабходны памочнік і сябра людзей. Пры жаданні кожны можа даведацца час з дакладнасцю да секунды. Беларусы ж не проста сочаць за часам. Мы маем свой гадзіннікавы завод «Луч» («Прамень»). У 1956 г. былі выпушчаны першыя беларускія гадзіннікі. АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ Шляхамі КНІГІ Спакон вякоў людзі імкнуліся перадаць веды, жыццёвы досвед сваім нашчадкам. Але ўявіце сабе далёкіядалёкія часы, калі іншага спосабу перадачы ведаў, апроч як з вуснаў у вусны, не было. Веды перадаваліся з пакалення ў пакаленне. Ніхто тады яшчэ не ведаў, што такое кніга, і чалавечая памяць была адзіным сродкам захавання і перадачы грамадскага досведу. Неабходныя веды завучваліся і перадаваліся жрацамі, знахарамі. 3 часам людзі вынайшлі «каменныя» кнігі — так называюць наскальны жывапіс першабытных людзей. Дарэчы, піктаграфіяй — малюнкавым пісьмом — мы карыстаемся і сёння. Каб пераканацца ў гэтым, варта толькі згадаць выявы на розных дарожных знаках. Напрыклад — «Асцярожна, дзеці!», які абавязкова вісіць над дарогай каля кожнай школы. 10 Шляхамі КНІГІ Ішоў час, і людзі навучыліся абазначаць знакамі не толькі прадметы, але і гукі, такім чынам ствараючы алфавіт. Гэта стала велізарным крокам на шляху да з’яўлення кнігі. Развіццю славянскай пісьменнасці спрыяла распрацоўка святымі Кірылам і Мяфодзіем алфавіта, які называюць кірыліцай. У 911 стст. кірыліца складалася з 43 літар, пазней 14 з іх зніклі, a 4 новыя з’явіліся. Калі мы хочам нешта напісаць, мы бяром ліст паперы. Сёння нам нават цяжка ўявіць, што калісьці паперы не было. Пісалі ж людзі на камянях, костках, метале, кераміцы і дрэве — адным словам, на ўсім, што траплялася пад руку. «Каменная» кніга Славянская берасцяная грамата Кнігі былі ўжо ў шумераў, якія жылі на Старажытным Усходзе. Кнігі гэтыя вельмі нагадвалі цэглу, бо складаліся з гліняных таблічакстаронак. 32 на 32 сантыметры, таўшчыня большая за 2 сантыметры — так выглядала такая кніжная старонка. Цяжкавата даводзілася кніганошам тых часоў! 11 АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ У Старажытным Егіпце вынайшлі цудоўны матэрыял для пісьма — папірус. Ён рабіўся з расліны, якая расла па берагах Ніла. Пазней у Пергаменцкім царстве навучыліся вырабляць пергамент са скуры ягнят, цялят ці казлянят. На выраб толькі адной кнігі патрабаваўся цэлы статак жывёл. Такі спосаб вырабу кніг распаўсюдзіўся шмат у якія землі. Скрутак пергамента Папірус Паперу ж у звыклым для нас выглядзе вынайшаў кітаец Цай Лунь у 105 г. н. э. Спосаб вытворчасці паперы трымаўся ў строгім сакрэце. I толькі ў 10 ст. н. э. у Еўропе з’явілася папера, звараная з размолатых ануч, кары дрэў. Варылі паперу з саломы, крапівы, водарасцей, чароту — пакуль не паспрабавалі аднойчы выкарыстоўваць для яе вырабу драўніну. Старажытныя кнігі перапісваліся ўручную. Галоўнымі цэнтрамі перапісвання кніг у Беларусі былі старажытныя гарады Полацк і Тураў. Але вось у 15 ст. немец Іаган Гутэнберг вынайшаў кнігадрукавальны станок. Ён стаў адліваць літары з металу: яны доўга служылі, і з іх лёгка было набіраць словы. Першая кніга з механізаванага станка выйшла ў 1456 г. Шляхамі КНІГІ 6 жніўня 1517 г. палачанін Францыск Скарына выдаў у Празе першую друкаваную беларускую кнігу — «Псалтыр». Наш Францыск Скарына — першадрукар сярод усходніх славян. Дваццаць першае стагоддзе падарыла чалавецтву навінку электронную кнігу. Шмат спрэчак цяпер вядзецца пра лёс папяровай кнігі. Спецыялісты лічаць, што ў будучым папяровымі застануцца толькі кнігі — артаб’екты [гэта значыць, выкананыя як творы мастацтва). Эколагі спадзяюцца, што электронная кніга дапаможа ўратаваць дрэвы, якія ідуць на выраб кніг папяровых. Ці ведаеце вы, што: ■ Паперу вырабляюць з дрэва, ануч, макулатуры. ■ У асноўным для вытворчасці паперы выбіраюць елкі, сасну, бярозу, а таксама эўкаліпт, таполю і каштан. ■ Для вырабу 1 тоны паперы патр