Адкрыцці стагоддзяў
Алена Масла
Памер: 64с.
Мінск 2020
тай галіне варта аднесці і вынаходніцтва італьянцам Алесандра Вольта батарэі, якая дала людзям першую сталую і надзейную крыніцу электрычнай энергіі і зрабіла магчымымі наступныя вынаходніцтвы ў электратэхніцы.
Батарэя Вольта («Вольтаў слуп»)
Сучасныя батарэйкі
Наогул, тэма электрычнасці — вельмі захапляльная і складаная. Гэту з’яву, сябры, вы будзеце вывучаць на ўроках фізікі ў старэйшых класах.
А цяпер, даведаўшыся пра элементарныя звесткі, адгадайце загадку:
Без ног, а бяжыць, без агню, а гарыць, без зубоў, а кусаецца.
Здагадаліся, што гэта такое? Спадзяюся, вы будзеце ўмелымі карыстальнікамі электраэнергіі, каб з сябра яна не ператварылася ў ворага.
33
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Гаспадар маланак, стваральнік РАДЫЁ
Штодзень мільёны людзей на зямлі слухаюць радыё. Прастора насычана радыёхвалямі — выбірай, што душа пажадае. Больш за стагоддзе людзі карыстаюцца гэтым цудоўным вынаходніцтвам, і роўна столькі ж вядуцца спрэчкі пра тое, хто радыё вынайшаў.
Сярод імёнаў, якія аспрэчваюць першынство імя рускага вучонага Аляксандра Папова. 7 мая 1895 г. на пасяджэнні Рускага фізікахімічнага таварыства ён прадэманстраваў першы сеанс сувязі. 3 1925 г. гэты дзень у Расіі адзначаецца як Дзень радыё.
На Захадзе ў вынаходніцтве радыё перавагу аддаюць італьянцу Гульельма Марконі. У 1895 г. ён паслаў бесправадны сігнал са свайго саду ў поле на адлегласць тры кіламетры. Тады ж прапанаваў выкарыстанне бесправадной сувязі міністру пошты і тэлеграфа, але атрымаў адмову.
У пачатку 1896 г. італьянскі вучоны прыехаў у Вялікабрытанію, дзе прадэманстраваў свой апарат: з дапамогай азбукі Морзэ перадаў сігнал з даху лонданскага паштамта на другі будынак на адлегласць 1,5 кіламетра. A 2 ліпеня 1897 г. Марконі атрымаў патэнт — гэта значыць, пасведчанне на сваё адкрыццё.
Якуб НаркевічЁдка
Нікала Тэсла
Гульельма Марконі
Гаспадар маланак, стваральнік РАДЫЁ
Першы радыёпрыёмнік А. Папова
Амерыканцы ж лічаць, што першынство належыць Нікалу Тэслу — сербу, які жыў і працаваў у Амерыцы. У 1893 г. Тэсла сабраў першы хвалевы радыёперадатчык, апярэдзіўшы Папова і Марконі на некалькі гадоў.
На самай справе не дзіўна, што існуюць спрэчкі наконт першынства ў вынаходніцтве прыблізна ў адзін і той жа перыяд вучоныя здзейснілі свае адкрыцці.
35
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Аднак, на вялікі жаль, сярод імён гэтых вынаходнікаў няма яшчэ аднаго, вельмі важнага і для гісторыі адкрыцця радыё, і для Беларусі — Якуба НаркевічаЁдкі. У 1891 г. ён вынайшаў спосаб бесправадной перадачы і прыёму электрамагнітных хваль на адлегласці [першы ў свеце правобраз радыёпрыёмніка), але не запатэнтаваў — гэта значыць, афіцыйна не зарэгістраваў — вынаходніцтва. Нават у пратаколе пасяджэння Французскага фізічнага таварыства за 1898 г., прысвечанага працам Аляксандра Папова па перадачы радыёсігналаў, адзначалася, што двуматрыма гадамі раней падобныя эксперыменты паспяхова правёў у Вене беларус НаркевічЁдка!
Атрымліваецца, наш вучоны апярэдзіў не толькі Папова і Марконі, але і Тэслу! Але сваё першынство ён не адстойваў таму, што больш быў захоплены вывучэннем уласцівасцей электрычнасці і яе ўздзеяння на жывую прыроду, а таксама прымяненнем гэтай распрацоўкі ў медыцынскіх мэтах.
Зразумець, як працуе радыё, як перадаюцца на адлегласць сігналы з дапамогай электрахваляў, табе, дружа, некалі дапамогуць урокі фізікі. Ты пазнаёмішся з навуковымі адкрыццямі, якія папярэднічалі вынаходніцтву прыстасавання, без якога сучасны чалавек наўрад ці ўяўляе сваё жыццё. Таксама ты даведаешся імёны выбітных вучоных, якія крок за крокам, адкрыццё за адкрыццём набліжалі чалавецтва да вынаходніцтва радыё.
Сістэма Ёдкі
36
Гаспадар маланак, стваральнік РАДЫЁ
Сядзіба НаркевічаўЁдкаў у 19 ст.
А сёння хочацца, каб ты запомніў імя і нашага вучонагаземляка, які шмат зрабіў для навукі і людзей, і некалі на ўроках фізікі абавязкова назваў яго.
Якуб НаркевічЁдка нарадзіўся 8 студзеня 1848 г. у мястэчку Турын, цяпер гэта вёска Пухавіцкага раёна. Доктар медыцыны (1893), прафесар (1900), членкарэспандэнт Расійскага геаграфічнага таварыства (1889).
У 1872 г. у маёнтку Наднёман (цяпер вёска Уздзенскага раёна) вучоны стварыў санаторый, у якім паспяхова лячыў людзей пры дапамозе «сістэмы Ёдкі»: электрычнасцю. Гэта сістэма дапамагала ў лекаванні паралізаваных і нервовахворых людзей. А Якуба НаркевічаЁдку, які «прыручыў» электрычнасць, называлі «гаспадаром маланак».
37
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Метады лячэння Ёдкі карысталіся надзвычайнай папулярнасцю ў сучаснікаў. Жадаючых патрапіць у санаторый было вельмі шмат. Лячэнне ў санаторыі Ёдкі было платным — 1,5 рублі грашыма тых часоў. Але пяцьдзясят пацыентаў штогод мелі магчымасць прайсці лячэнне ў санаторыі бясплатна.
На вялікі жаль, ад маёнтка НаркевічаЁдкі і будынкаў санаторыя цяпер засталіся толькі муры будынкі былі разбураны нашчадкамі тых людзей, каго, магчыма, некалі ратаваў ад хвароб выбітны доктарвучоны.
Але радуе, што ў апошнія гады ў Беларусі створаны Фонд імя Я. А. НаркевічаЁдкі, які ставіць перад сабой задачу аднавіць і маёнтак, і будынкі санаторыя, стварыць музей вучонага, імя якога, забытае на радзіме, добра ведаюць у замежжы.
Брама сядзібы Ёдкі да і пасля рэстаўрацыі
Цяпер, дружа, і ты зможаш зрабіць свой унёсак у аднаўленне нашага будынка памяці. У чарговы раз уключаючы радыёпрыёмнік, згадай, што беларускі вучоны Якуб НаркевічЁдка, наш зямляк, стаяў ля вытокаў стварэння гэтага апарата.
38
КОСМАС: праз вогнішчы — да зорак!
КОСМАС: раз вогнішчы — да зорак!
Укожнай старажытнай культуры астраномія (навука, якая вывучае нябесныя целы) займала пачэснае месца. Даўнымдаўно старажытныя егіпцяне заўважылі ўзаемасувязь паміж размяшчэннем нябесных свяціл і прылівамі і адлівамі, а кітайскія астраномы маглі прадказваць зацьменні ды іншыя нябесныя з’явы. Плямёны майя і ацтэкаў будавалі вялізныя храмы, планіроўка якіх вызначалася траекторыямі руху Сонца і Венеры. А вось астраномы Месапатаміі (тэрыторыя сучаснага Ірана) каля 1800 г. да н. э. для астранамічных даследаванняў пачалі выкарыстоўваць складаныя матэматычныя разлікі... Звесткі пра нябесныя з’явы можна знайсці ў Ведах — старажытных індыйскіх свяшчэнных тэкстах. Адным словам, усюды, дзе жылі людзі, была і цікавасць да зорнага неба.
Беларуская народная астраномія таксама захоўвае шмат назіранняў, прыкмет і вераванняў, звязаных з нябеснымі свяціламі. Беларусы, да прыкладу, лічылі, што на Месяцы ёсць людзі — яны там ходзяць і варочаюцца. А калі Месяц чырванее недзе ідзе вайна, і ён становіцца крывавым... Па зорках арыентаваліся падчас вандровак, у залежнасці ад фазы Месяца планавалі гаспадарчыя справы...
39
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Партрэт Скарыны, гравіраваны на дрэве («Біблія», Прага, 1519 г.)
Знак Скарыны — Сонца, што паглынае Месяц (помнік Скарыне у Полацку)
Дзякуючы дзейнасці нашага славутага першадрукара Францыска Скарыны беларусы былі ў цэнтры перадавой еўрапейскай думкі, у тым ліку таго, што датычыла астраноміі. У 1522 г. у першым віленскім выданні Ф. Скарыны — «Малой падарожнай кніжыцы», якая была надрукавана на зразумелай тагачасным людзям старабеларускай мове, былі змешчаны розныя каляндарныя і астранамічныя звесткі (беларускія назвы месяцаў, знакаў задыяка).
I гэта не дзіўна. Ф. Скарына (14901552) першадрукар і гуманіст, паэт, медык, батанік, астраном закончыў Кракаўскі ўніверсітэт ў 1506 г., а ў 1512 г. у Падуанскім універсітэце здаў іспыт на доктара медыцыны. Яго светапогляд складаўся пад уплывам сучаснікаў, сярод якіх былі Мікалай Капернік, Джардана Бруна, Галілеа Галілей — заснавальнікі і паслядоўнікі гелеацэнтрычнай мадэлі Сусвету. Гэта значыць, яны прытрымліваліся думкі, што не Сонца круціцца вакол Зямлі, а Зямля — вакол Сонца.
Мікалай Капернік
Джардана Бруна
Галілеа Галілей
Казімір Семяновіч
40
КОСМАС: праз вогнішчы — да зорак!
За гэтыя перадавыя погляды, такія нязвыклыя на той час, а таксама за сцвярджэнне, што зоркі — гэта далёкія сонцы, што ў межах нашай Сонечнай сістэмы, апроч Зямлі, існуюць іншыя планеты, што Сусвет бясконцы, улады спалілі на кастры Д. Бруна, італьянскага манахадамініканца, філосафа і паэта.
Але ж часы і светапогляды мяняюцца. I калі ў 1957 г. першы савецкі штучны спадарожнік Зямлі запусцілі ў космас, чалавецтва ўжо не цягнула на кастры вучоных і канструктараў, а захаплялася імі.
А ці ведаеце вы, што з мястэчка Дуброўна, што на Віцебшчыне, паходзіць Казімір Семяновіч (1600—1651) — інжынер і тэарэтык артылерыі, вынаходнік шматступенчатай ракеты. Тактак! У 1650 г. у Амстэрдаме (Нідэрланды), дзе Казімір Семяновіч жыў працяглы час, была выдадзена яго кніга «Вялікае мастацтва артылерыі, частка першая» на лацінскай мове. Яна адразу ж была пераведзена на шмат якія замежныя мовы. У гэтай кнізе, апроч іншага, занатавана апісанне шматступеньчатай ракеты. Наш зямляк апярэдзіў іншых сусветна вядомых вучоных на 250 год! Напрыклад, Канстанцін Цыялкоўскі, якога называюць бацькам рускай касманаўтыкі, у сваіх навуковых працах і тэхнічных распрацоўках спасылаўся на К. Семяновіча.
Таксама К. Семяновічу належыць вынаходніцтва трохкутнага крыла — іх выкарыстоўваюць на ўсіх ракетах, у тым ліку і на «Шатлах». Да такога рашэння, якое прапанаваў у 17 ст. наш зямляк, сучасныя навукоўцы і канструктары дадумаліся толькі ў 1950 г.! Нездарма НАСА амерыканскае касмічнае агенцтва — лічыць К. Семяновіча заснавальнікам усёй ракетнай тэхнікі.
Ш матступеньчатая ракета Казіміра Семяновіча
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
3 Беларусі паходзіць Барыс Кіт [19102018) матэматык, фізік, амерыканскі канструктар ракетнай тэхнікі. Дзякуючы яго распрацоўкам, здзейснены падарожжы на Месяц і працуе праграма «Шатл».
А хто ж быў касманаўтаміпершапраходцамі?
Першымі жывымі істотамі, якія апынуліся ў космасе і вярнуліся на Зямлю жывымі і здаровымі, былі сабакі Белка і Стрэлка — адбылося гэта 19 жніўня 1960 г.
12 красавіка 1961 г. на караблі «Усход» у космас стартаваў першы чалавек, касманаўт Юрый Гагарын. Гэты палёт працягваўся 1 гадзіну 68 хвілін. 3 1962 г. 12 красавіка стала святам — Днём касманаўтыкі.
Да першапраходцаў касмічнай прасторы належаць нашы землякі, беларусы Уладзімір Кавалёнак і Пётр Клімук. А ў кастрычніку 2012 г. яшчэ адзін беларус,
КНІГІ ОНЛАЙН
