Адкрыцці стагоддзяў
Алена Масла
Памер: 64с.
Мінск 2020
х часоў і па сёння Мінскі аўтамабільны завод выпускае не толькі грузавыя аўтамабілі рознага лрызначэння, але і камфортныя аўтобусы, тралейбусы, прыцэпы да легкавых аўтамабіляў.
22
На сваіх дваіх — да «БЕЛАЗА» і «МАЗА»
Вось так беларусы, пачаўшы калісьці рух на сваіх дваіх, цяпер здзяйсняюць казачныя мары і пра ботыскараходы, і пра дапамогу ў працы волатаўасілкаў.
БелАЗ 75600
А каб машыны былі людзям сябрамі, а не ворагамі, варта засвоіць правілы бяспекі і кіроўцам транспарту, і пешаходам. Яны простыя, і грунтуюцца на павазе адзін да аднаго ўсіх ўдзельнікаў дарожнага руху. Варта паўтараць іх як мага часцей, а галоўнае карыстацца ў паўсядзённым жыцці і не парушаць. А яшчэ варта памятаць, што жыццё ставіць перад сучасным чалавекам задачу у эру тэхнічнага прагрэсу захаваць гарманічнае і бяспечнае для ўсяго жывога на Зямлі асяроддзе.
23
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Інструкцыя янотампаласкунам, або Некалькі слоўпра ВОДАПРАВОД
Сучасныя людзі так прывыклі карыстацца дабротамі цывілізацыі, што часта думаць не думаюць, адкуль што бярэцца. Да прыкладу, вада ў хаце. Адкруціў сабе кран — і палашчыся, колькі хочаш! Праўда, апошнія гады працэс кантралююць строгія лічыльнікі — асабліва неэканомныя янотыпаласкуны, якія і сярод людзей сустракаюцца, мусяць плаціць за патрачаную ваду.
I гэта цалкам справядліва. Колькі трэба вады, каб пачысціць зубы? Дастаткова адной шклянкі! А калі чысціць, не закручваючы кран, то расходуецца каля 10 літраў вады. Цэлае вядро! Уявіце сабе, што дома ў вас няма водаправода, трэба ваду з калодзежа нацягаць. Адразу марнаваць яе расхочацца.
А між іншым вада ўсё адно сама ў дамы не ходзіць. Забяспечваюць яе паступленне ў кватэры і дамы асаблівыя службы водазабеспячэння. Карыстаючыся цэлай складанай сістэмай водазабору і ачысткі, яны дбаюць, каб вада бесперапынна трапляла да спажыўцоў. To бок, да нас з вамі. Гэты працэс вымагае багата энергіі і затрат.
Таму, выхоўваючы ў сябе беражлівасць, варта памятаць, што ты не толькі дапамагаеш захоўваць сямейны бюджэт, але і клапоцішся пра прыроду, не марнуеш яе каштоўныя рэсурсы.
Інструкцыя янотампаласкунам, або Некалькі слоў пра ВОДАПРАВОД
А вада сапраўды належыць да рэсурсаў неацэнных. Яна каштуе куды танней за дыяменты і золата... Але без іх ніхто яшчэ не прапаў, а вось без вады жывому даводзіцца цяжка. Ці доўга працягне расліна без паліву? Завяне, засохне і прападзе. He могуць без вады ні жывёлы, ні чалавек. Мы больш чым на 80 % з вады складаемся ці трэба даказваць, што ад яе залежыць жыццё?
Разліў ракі Прыпяць на Палессі
У пісьменніка Уладзіміра Караткевіча ёсць апавяданне «Сіняясіняя». Герой апавядання, выхадзец з нашых зямель, трывае асаду ў афрыканскай пустыні. 3 ім, пад яго аховай мясцовая дзяўчынка. Абставіны ў іх нясцерпныя, бо яны — пад пільным прыцэлам варожа настроеных людзей. Асабліва ж невыносна тое, што вада — на зыходзе. Каб загаварыць малую і дапамагчы трываць, герой пачынае расказваць пра родныя беларускія землі, сінія ад вады. Дзяўчынцы, народжанай у пустыні, немагчыма зразумець — як гэта можа быць, такое багацце ў людзей паўсюль? Балоты, рэкі, азёры, крыніцы! I дзяўчынка робіць выснову: «Пэўна, гэта там і ёсць рай...»
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Сапраўды, беларусы — багацеі на ваду. У Беларусі толькі азёр — 11 000, каля 20 000 рэк агульнай даўжынёй амаль 90 000 км! А крынічак і ручаёў не злічыць наогул. У прамым сэнсе зямля наша перапоўнена жыццядайнай сілай! Разумець гэта і берагчы гэта багацце ў чысціні — асаблівая адказнасць.
I ўсё ж мы дзеці цывілізацыі. Згадайце толькі, якая самота апаноўвае, калі вады ў доме няма! Hi памыцца, ні чаю заварыць, ні есці прыгатаваць... I адназначна выпадкі з перабоямі вады вымушаюць задумацца, як яна прыйшла ў нашы дамы.
Гісторыя расказвае, што першыя водаправоды з’явіліся за тысячу гадоў да нашай эры, але не былі масавай з’явай. Упершыню разгалінаваная сістэма падачы вады з’явілася ўжо ў Старажытным Рыме. Колькасць насельніцтва ў горадзе на той час дасягала 1 млн, і рымляне спраўляліся з забяспячэннем людзей вадой.
Рэшткі старажытнага водаправода
А што ж на тэрыторыі Беларусі?
Адна з першых пісьмовых згадак тычыцца Брэсцкага водаправода і датуецца 1566 г.: у замку было зладжана рэдкае прыстасаванне «русмус», якое качала ваду з Мухаўца. У 1899 г. пачалося будаўніцтва водаправода для гараджан.
У Гродне будаўніцтва водаправода пачалося ў 1876 г. і нават было створана Гродзенскае таварыства водазабеспячэння. А ў хуткім часе былі пабудаваны дзве помпы — «Кася» і «Бася». Яны і па сёння ёсць у Гродне, але зараз ужо не пампуюць ваду, а ператварыліся ў майстэрні для мастакоў!
«Кася і «Бася»
26
Інструкцыя янотампаласкунам, або Некалькі слоў пра ВОДАПРАВОД
У Віцебску водаправод пачаў працаваць у 1895 г. Да таго ж у горадзе было зладкавана 11 водаразборных будак. Узнік канфікт паміж уладальнікамі водаправода і жыхарамі — яны працягвалі хадзіць па ваду ў Дзвіну і набіраць яе ў калодзежах, а таксама карысталіся паслугамі вадавозаў — гэта абыходзілася танней. Гаспадары новай сістэмы воднага забеспячэння нават прашэнне ў Сенат падавалі, каб забаранілі людзям карыстацца любой іншай вадой, апроч водаправоднай. Аднак Сенат адхіліў прашэнне.
У Мінску першы водаправод з’явіўся ў 1874 г. — у гонар гэтай падзеі ў Аляксандраўскім скверы (каля тэатра Янкі Купалы) пабудавалі фантан у выглядзе хлопчыка з лебедзем. Праўда, магутнасці першага водаправода хапала толькі на тое, каб забяспечваць вадой цэнтр горада. Але памалу водаправод развіваўся, асвойваліся ўсё глыбейшыя свідравіны. У 1930 г. на тэрыторыі цяперашняга парка Горкага свідравальныя ўстаноўкі праніклі на глыбіню 354 м. I знайшлі крыніцу мінеральнай вады — яна па сёння вядома як «Мінская». А памятны знак, прысвечаны гэтай падзеі, можна ўбачыць, гуляючы па парку.
Фантан у Аляксандраўскім скверы
27
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Гарады растуць, а гэта значыць, усё большая нагрузка кладзецца на розныя сістэмы і на водаправод таксама. У нас паранейшаму няма нястачы ў вадзе. Аднак усё больш мы гаворым пра тое, што шмат вады забруджанай. Горка ўсведамляць, што нельга ў спёку зайсці ў рэчку ці возера, бо яны забруджаныя сцёкамі; папіць вады з крыніцы, бо ў яе тралляюць хімікаты з палёў; дастаць вады з калодзежа, бо ён перасох, таму што ім не карысталіся.
Сістэмы водазабеспячэння гарадоў таксама ўдасканальваюцца і развіваюцца. Але, як сцвярджаюць спецыялісты, бяздумнае карыстанне вадой — рэальная пагроза гэтаму рэсурсу.
Сучасная сістэма водазабеспечэння горада
Ёсць старажытная мудрасць: «Кошт вады пазнаецца тады, калі перасыхае калодзеж». Добра было б вучыцца быць гаспадарамі, а не янотаміпаласкунамі і шанаваць тое, што маем, пакуль вады ў нас поўна, а далягляды ад рэк і азёр сінія.
28
ЭЛЕКТРЫЧНАСЦЬ, або Без агню, а гарыць, без зубоў, а кусаецца
ЭЛЕКТРЫЧНАСЦЬ або
Без агню, а гарыць, без зубоў, а кусаецца
Пагаворым пра адкрыццё, без якога, сцвярджаю гэта не перабольшваючы, наўрад ці магла б развівацца сучасная цывіліза
цыя. Гэта электрычнасць. Толькі задумайцеся: што было б з намі,
калі б надоўга знікла злектрычнае святло? Аднак электрычнасць
адказвае не толькі за асвятленне кожнага дома. 3 яе дапамогай
перадаецца інфармацыя праз тэлеграф, тэлефон, радыё, тэлебачанне; прыводзяцца ў рух механізмы; ходзяць трамваі, тралейбусы, электрычкі, метро; працуюць побытавыя прыборы — пральныя машыны, кухонныя камбайны, прасы... I нашы ўлюбёныя мабільнікі, без якіх сучасны чалавек — ні кроку. I камп'ютары сілкуюцца
электрычнасцю.
Што ж такое электраэнергія? Цікава, што вывучаюць яе цэлыя тысячагоддзі, а дагэтуль не могуць дакладна адказаць на гэта пытанне. Лічыцца, быццам электрычнасць складаецца з малюпасенькіх электронаў ці іншых зараджаных часцінак. Электрычнасць параўноўваюць з плынню ракі, толькі плынь гэту не відаць. Яшчэ пра электрычнасць разважаюць як пра рой, у якім кожная зараджаная часцінка нібы пчолка, якая носіць мёд у соты.
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Пакуль электраэнергіяй карыстаюцца асцярожна — яна прыносіць карысць. Але ж варта забыцца на асцярогу электрычнасць, як пчолы ў растрывожаным вуллі, сапраўды «джаліць». Відаць, вам знаёмы выраз «ударыла токам»? Вельмі непрыемныя адчуванні. Калі ж напружанне ў сетцы высокае, то маленькая неасцярожнасць — і чалавек гіне. Таму з электрычнасцю трэба быць BeatMi акуратнымі: не карыстацца сапсаванымі электрапрыборамі; ні ў якім разе не чапаць абарваных правадоў; не лезці ў разеткі; не датыкацца да выключальнікаў і правадоў мокрымі рукамі. Калі да электрычнай сілы ставіцца з павагай, тады яна будзе служыць чалавеку і не ператворыцца ў ворага.
30
ЭЛЕКТРЫЧНАСЦЬ, або Без агню, а гарыць, без зубоў, а кусаецца
Дарэчы, пра моц прыроднай электрычнасці маланкі людзі ведалі спрадвеку. У міфалогіі беларусаў грымотнік Пярун, згодна з паданнямі, ездзіў па небе ў залатой калясніцы, а ад пошчаку капытоў ягоных коней утвараліся маланкі. Імі Пярун імкнуўся забіць падземнага бога Вялеса, з якім варагаваў.
У сучасных беларускіх легендах святы Ілья таксама імчыць па небе ў калясніцы і кідае маланкі ў нячысцікаў, якія чыняць на зямлі ліха.
Наогул, слова «электрычнасць» паходзіць ад грэчаскага слова «электрон» бурштын. Рэч у тым, што яшчэ ў 600 г. да н. э. грэкі ведалі пра адну цікавую здольнасць бурштыну: калі яго пацерці, ён прыцягвае да сябе кавалачкі паперы, іншую драбязу. Гэта так званая статычная электрычнасць. Калі вы возьмеце аловак і патраце яго аб валасы, зможаце назіраць гэту з'яву.
АДКРЫЦЦІ СТАГОДДЗЯЎ
Але, не зважаючы на даўнасць адкрыцця электрычнасці, аж да 1672 г., калі немец Ота фон Герыке атрымаў даволі магутны электрычны зарад, патрымаўшы руку над шарыкам з серы, які круціўся, вялікіх дасягненняў у гэтай галіне не было. У 1729 г. англічанін Стывен Грэй адкрыў, што некаторыя рэчывы, у прыватнасці метал, могуць праводзіць ток. Такія рэчывы сталі называць праваднікамі. А іншыя рэчывы — напрыклад шкло, дрэва, воск — не праводзяць ток. Іх назвалі засцерагальнікамі.
Першым, хто імкнуўся растлумачыць прыроду электрычнасці, быў амерыканец Бенджамін Франклін. Ён лічыў, што ўсе на свеце рэчывы маюць у сабе «электрычную вадкасць» успомнім параўнанне электраэнергіі з ракой. Франклін сцвярджаў: маўляў, трэнне аднаго рэчыва аб другое забірае частку вадкасці ад аднаго і дадае іншаму так утвараецца плынь электрычнасці, або ток ад слова «тачыцца» (цячы). Сёння мы яшчэ ведаем, што гэта плынь складаецца з адмоўна зараджаных электронаў. Вось яна і рухаецца па правадах, вымушаючы працаваць электрапрыборы.
32
ЭЛЕКТРЫЧНАСЦЬ, або Без агню, а гарыць, без зубоў, а кусаецца
Да аднаго з найважнейшых адкрыццяў у г
КНІГІ ОНЛАЙН
