Нічые
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 430с.
Мінск 2009
Ніхто не аклікнуў уцекача. Чайка пайшоў паўз сцяну хаты, прыгінаючыся пад яблынямі, адсоўваючы галіны; адна гучна і непрыемна, як па нервах, шкрэбнула па начной шыбіне... Перасігнуў цераз невысокенькі пляцень і апынуўся ў такім самым тупіковым завулачку, як і той, дзе знаходзілася нядаўняя яго турма. I справа, і злева, і ззаду былі толькі платы, сцены і дахі. Ён пайшоў уперад. Потым пабег —
не так прыспешваючы блізкую волю, колькі каб не чуць за спіною сабачага брэху. Вузкая гэтая — двум не размінуцца — сцяжынка, пакручасты праход паміж дварамі як ні дзіўна ў тупік не ўпіраўся, хоць вунь, здавалася б, уперадзе калодзезь, ці сцяна, ці проста загародка — і ўсё, павяртай назад або зноў лезь у чужое селішча, аж не! — абгінала сцежка перашкоду, і вяла, і вяла яго некуды... Больш таго, пакрысе яна шырэла і святлела.
Чайка даўно перастаў бегчы і, аддыхваючыся, ішоў крокам — пакуль не заўважыў, што ідзе па той самай дарозе, на якой адпускаў Лебедзева, а потым вяртаўся па ёй у Семежава з бацькам гэтага беднага, забітага ўжо хлопчыка.
Ён прамінуў месца, дзе павінен быў быць першы дазор. Але ніводнага чалавека на прыдарожным, бярозамі ўкіданым пагорку не было. Механічна ён адклаў у памяць, што халтураць, чэрці, і трэба будзе... Што трэба?! — тут жа схамянуўся. Што мне цяпер да гэтага! Ды праваліцеся вы ўсе: і рускія з беларускімі, і белыя з чырвонымі!..
Ён пайшоў яшчэ цішэй. Сапраўды, што за гон. Каб спяшыць, ці нават проста рухацца, трэба як мінімум ведаць куды, і да каго, і навошта. Неўзабаве і нагамі, якія рабілі ўсё меншыя крокі, і вачыма ён пазнаў месца, дзе стаяў тады, як віцязь на ростанях...
Як і тады, і цяпер свяціў з неба месяц. Сінню адбліскваў на дарозе снег, і чарнеў узбоч яе ціхі лес. Чайка звярнуў з дарогі і спыніўся пад той самай хвояй, адкуль сачыў за вяртаннем чубаўскай разведкі. А снегу падваліла з таго часу. Нават праз падэшвы ботаў і праз тоўстыя анучы адчуваўся холад. Аднак Чайка стаяў, не варушачыся, нібы жадаючы ў адно зліцца з гэтым шурпатым, смалой і гліцай пахнучым ствалом. Ён прыціснуўся да яго шчакою, і кара падалася яму цёплаю.
Як жа ж доўга ішоў ён да гэтай ночы! Да гэтай вось хвоі! Чаму не верыў розным кніжкам, у якіх мудрыя людзі пісалі пра слодыч адзіноты, пра раскошу адчування зліцця з прыродай, пра шчасце «ні-чога-ні-ад-кога-не-хацення»... He, усё скончана! Да д’ябла вашыя рэвалюцыі, войны, вашыя межы і радзімы! У Бога няма ні межаў, ні граніц, ні нацыянальнасцей! Зямлі вам мала?! Неба мала?! Месца пад гэтым небам?!
Але раз ужо выбар, дык сто разоў правы Лебедзеў — тады на баку мацнейшых! Каб хутчэй скончылася ўсё гэта.
Каб хоць хто перамог нарэшце. I напляваць хто: немцы ці налякі, рускія ці беларусы! Галоўнае, будзе ціха. Будзе жыццё. Гэта для таго важна, усе гэтыя так званыя «перамогі», хто ўлады хоча, кіраваць хоча іншымі. А яму апастылела кіраваць! 3 яго вось так хопіць кавалачка зямлі, на якім хатка памесціцца...
Хатка! Дадуць яны табе хатку! Пакуль не пажруць адзін аднаго, як тыя шчупакі,— большыя меншых, а самы большы — апошняга, датуль і самі не супакояцца, і цябе з-пад зямлі дастануць!
I ўсё адно — ніколі раней не ведамае адчуванне волі не адпускала. Наадварот, рабілася мацнейшым. Ён дыхаў частачаста, і лёгка было ад гэтага галаве. Падумалася ў прычэпку да апошняга — а і праўда, «з-пад зямлі»... Зашыцца ў які лес, зямлянку выкапаць і жыць у ёй, пакуль не скончыцца ўсё. А не скончыцца — да смерці жыць. Як?.. Зіма наперадзе... Есці што? Няважна. Горш не будзе!
Холадна было стаяць. Чайка выбраўся на дарогу і пайшоў, песцячы ў думках гэты новы, з нічога ўзніклы, план. Ён ішоў, нікуды не спяшаючыся і нікога не баючыся. Ён быў вольны. Нарэшце нічый. I амаль шчаслівы...
1998—2000
Рэвізія
Раман
Частка першая
1
... Унукаў панаванне...
Вечар, рэдкі сухі сняжок сыплеода і не растае, а беліць вуліцы, тратуары, дрэвы, дахі дамоў — увесь гэты вялікі і, нягледзячы ні на што, прыгожы — самы лепшы ў свеце горад.
Падмарожвае, таму крокі, галасы, шум машын — усё выразнае, па-зімоваму звонкае, хоць яшчэ і не зіма зусім, а восень, усяго толькі сярэдзіна кастрычніка 1989 года. I тут, у цэнтры Мінска, каля былога Губернатарскага, а цяпер чамусьці імя Горкага, парку, у будынку дзіўнай планіроўкі і архітэктуры, такім нязграбна-аляпаватым звонку і такім утульным усярэдзіне, у залі на другім паверсе, дзе авальны стол і крэслы паўз усе чатыры сцяны, яшчэ толькі пачынаюць збірацца людзі. Чуваць беларускую гаворку, паўсюль маладыя, расчырванелыя пасля вуліцы твары; пакрысе заля запаўняецца, падыходзяць усё новыя і новыя, хто распранаецца ўнізе ў гардэробе, хто проста тут, у залі, дзе каля дзвярэй стаіць пара вешакоў, хто трымае куртку ці паліто ў руках; рассаджваюцца за стол, на крэслы паўз сцены, і хутка ўжо не хапае месцаў, але людзі ўсё йдуць і вось ужо стараюцца прыляпіцца хоць дзе, хоць на падаконніку.
«Жыве Беларусь! — з’яўляючыся ў дзвярах, гучна аб’явіў рослы дзяцюк у шырокім і доўгім белым кажусе, трымаючы ў руцэ сабачую шапку з апушчанымі вушамі. Ён аббег вачы-
ма залю.— Усе ў зборы? Ну, а цяпер сюды не хапае адной невялікай бомбы. I скончылі б з гэтай няшчаснай Беларуссю за хвіліну!»
Ён здзеў кажух і ўпэўнена пакіраваўся ў канец стала, «на покуць», дзе, відаць, і было пакінута яму месца.
Злева ад дзвярэй у глухім кутку на двух крэслах неяк месціліся трое: Нэлі Кавальская, Алесь Церашкоў і Алесь Трухан. Хлопцы сядзелі па баках, а дзяўчына, заціснутая, пасярэдзіне. Усе яны былі студэнтамі гістфака, толькі Трухан з Нэлі вучыліся на другім курсе, а Церашкоў на трэцім. Нэлі гэтая пісала вершы, Церашкоў умеў маляваць і афармляў універсітэцкую сценгазету, абое былі тут не ўпершыню і пачуваліся як дома; што да Трухана, ён прыйшоў сюды (калі яму верыць) проста так, дзеля цікавасці, заманены расказамі Церашкова, з якім жыў у адным інтэрнаце, пра нейкіх маладых напаўзабароненых пісьменнікаў, пра тое, што яны нібыта збіраюода разам, каб ствараць «новую літаратуру», і ўсе без выключэння размаўляюць па-беларуску. Трухану ніколі ў жыцці яшчэ не даводзілася бачыць больш за трох такіх у адным месцы.
Цяпер ён употайкі разглядваў гэтых людзей, уражаны найперш тым, як іх многа і якія яны сапраўды ўсе маладыя! I няўжо ўсе пішуць? У яго яшчэ са школьнай парты моцна засеў у мазгах стэрэатып пісьменніка «сапраўднага» — абавязкова мужчыны, высокага, мажнога, лысага або сівога, абавязкова ў касцюме з гальштукам ці ў тоўстым ваўняным світэры і ў акулярах...
Таму ён не дужа здзівіўся, калі раптам побач з сабою, праз якіх тры крэслы, такіх і ўбачыў. Адзін — лысы, у касцюме, другі — сівы, у тоўстым, прыгожай вязкі ў рознакаляровыя ромбы, світэры. Побач з імі сядзеў яшчэ чалавек, з нейкай сумнай, як бы вінаватай усмешкаю на маладжавым, да сіні паголеным твары. Як і Трухан, ён увесь час круціў галавою, да ўсяго прыглядаўся, прыслухоўваўся, нават, здавалася, прынюхваўся і ўсім усміхаўся сваёй сумнай усмешкаю.
«Сівы — гэта...— зашаптаў Церашкоў, заўважыўшы, кім Трухан цікавіцца. Каб быць пачутым, ён нахіліўся да Трухана бліжэй, пры гэтым абапёрся на дзявочае калена. На безыменным пальцы ў яго бліснуў залатой палоскай шлюбны пярсцёнак.—У школе праходзілі... А лысы, у касцюме — гэта сам... Вершы на памяць вучылі!»
«А той, з краю?»
«Ніхто не ведае. Ніводнага паседжання не прапускае, сам не выступае...»
«Нічога, дзе трэба, выступіць»,— умяшалася Нэлі, якая ўсё чула.
У канцы стала шляхам розных перасадак стварыўся як бы прэзідыум. Справа сеў бялявы хлопец у чорнай скураной куртцы, злева — чарнявы ў светлым касцюме, пасярэдзіне — дзяцюк, які жартаваў пра бомбу. Яны ўтрох яшчэ аб нечым пашапталіся, і бялявы аб’явіў, што можна пачынаць. Чарнявы назваў прозвішча.
Усе прыціхлі. Сярод цішыні паднялася танюткая дзяўчынка з лістком паперы ў руцэ, двойчы бралася чытаць і, збіўшыся, замаўкала.
«Смялей, Ліда! — падбадзёрыў бялявы.— Уяві, што цяпер дваццатыя ці трыццаць сёмы год і па цябе зараз прыедуць».
Падзейнічала. Дзяўчынка справілася з сабою. Чыстым, звонкім галаском, без адзінай запіначкі, яна, не гледзячы ў лісток, прадэкламавала доўгі верш на гістарычную тэму пра князя і князёўну, у якім ці не праз слова трапляліся «дзіды» і «воі», «рамёны» і «цягліцы», «веі» і «скрыдлы»...
«Ну, хто што скажа?» — спытаў чарнявы ў светлым касцюме, калі дзяўчынка скончыла чытаць і не прысела, а стаяла, чакаючы прысуду, і зноў хвалявалася.
Першы азваўся бялявы.
«Я лічу,— сказаў ён,— такі верш далёка не кожны часопіс надрукуе. Смела, моцна! Амаль Караткевіч».
«Нарэшце мы пачалі выбірацца з лапцей»,— заўважыў чарнявы.
«Гэта не паэзія,— рэзюмаваў дзяцюк пасярэдзіне.— Слабенькі верш... Але ж яна не ў афіцыйныя рэдакцыі прынесла яго, а нам. За што я цябе, Ліда, і люблю. Усё, наступны!»
Дзяўчынка з палёгкаю ўздыхнула, села і, пачырванелая,— відаць, чакала куды большага разгрому,— пачала перашэптвацца з суседзямі.
Такім, як гаворыцца, макарам пайшло і далей. Падымаўся хлопец ці дзяўчына, чыталі верш ці абразок; у вершах, як правіла, былі ўсё тыя ж «воі» — «веі», «скрыдлы» — «дзіды», «храм» — «хам», у абразках — адзінота, непрыкаянасць, дождж за акном, цыгарэта ў руцэ і «парцалянавы» кубачак кавы... Адзываўся першы чарнявы, заўсёды робячы ў сваіх ацэнках націск на тое, што, дзякаваць Богу, мы выбіраемся з лапцей, амаль знікла нарэшце ў творах вясковая тэма, не кажучы пра абрыдлую запечную псіхалогію старых дзядоў і бабуль, якія дзесяцігоддзямі не вылазілі з нашай літаратуры.
Бялявы хваліў усіх падрад на той падставе, што «такія рэчы не прыме ніводная афіцыйная рэдакцыя», а найвышэйшай пахвалой у яго было — «амаль як у Караткевіча». Падагульняў дзяцюк, у якога на ўсё была свая, таксама досыць аднастайная думка:
«Мура, калі шчыра... Лухта паўнейшая! Але ж не камусьці, а да нас на суд прынеслі. Вось за гэта — паважаю!»
I слухачы, і асабліва выступоўцы не-не дый пазіралі на старэйшых пісьменнікаў. А тыя пасля кожнага новага верша ці апавядання проста святлелі тварамі, усё гучней перагаворваліся — так, што дзяцюк вымушаны быў зрабіць ім заўвагу:
«Можа, вы хочаце выступіць?»
«3 вашага дазволу»,— адказаў, устаючы, пісьменнік у світэры.
КНІГІ ОНЛАЙН
