Пякучая таямніца
Штэфан Цвэйг
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 496с.
Мінск 1994
— Я толькі хацела ведаць: пан барон еам даў даручэнне Антону звольніць мяне?
Пытанне прагучала жорстка, раздражнёна, груба. Барон, і так ужо расхваляваны ў глыбіні душы, адхіснуўся, нібы яго штурхнулі ў грудзі. Што гэта — пагроза? Яна кідае яму выклік? I адразу ўся яго маладушнасць, увесь яго жаль як рукою зняло. Агіда і нянавісць, якія доўга збіраліся ў ім, прарваліся ў гарачым жаданні раз і назаўсёды пакласці ўсяму гэтаму канец. Ен раптам крута перамяніў тон і з тою дзелавітаю халоднасцю, да якой яго прывучыла служба ў міністэрстве, суха пацвердзіў: так, так, зусім правільна, ён сапраўды дазволіў
камердынеру самастойна вырашаць усе гаспадарчыя справы. Ен асабіста, вядома, жадае ёй дабра і нават паспрабуе адмяніць звальненне. Але калі яна і далей будзе ўпарціцца і не хоча жыць у згодзе з Антонам, то ён, так, ён вымушаны адмовіцца ад яе паслуг.
Барон змоўк і, сабраўшы ўсю сваю волю, утаропіў у Крэсчэнцу строгі, рашучы позірк з цвёрдым намерам не даць сябе запалохаць якім-небудзь скрытым намёкам ці фамільярным словам.
Але ў вачах Крэсчэнцы, якія яна нясмела падняла на барона, не было і ценю пагрозы: так глядзіць смяротна паранены звер, калі на яго з-за кустоў кідаецца зграя ганчакоў.
— Дзякуй... — сказала яна ледзь чутна.— Я пайду... я не буду болей дакучаць пану барону...
I, згорбленая, не аглядваючыся і цяжка цягнучы нягнуткія нязграбныя ногі, яна навольна выйшла з пакоя.
Увечары, прыйшоўшы з тэатра, барон падышоў да пісьмовага стала, каб прагледзець пошту, і раптам заўважыў нейкі незнаёмы чатырохвугольны прадмет. Ен запаліў лямпу і ў яе святле пазнаў драўляную шкатулку, якія робяць вясковыя майстры. Яна не была замкнёная, і барон адчыніў яе: там, у бездакорным парадку, ляжалі несамавітыя падарункі, якія Крэсчэнца атрымала ад яго за ўвесь час: некалькі паштовак, пасланых з палявання, два білеты ў тэатр, сярэбраны пярсцёнак, крэдыткі, складзеныя акуратным прамавугольнікам, і маментальная фатаграфія, зробленая ў Ціролі дваццаць гадоў назад; Крэсчэнцу, відаць, спалохала ўспышка магнію, і на здымку позірк у яе быў такі ж змучаны і пабіты, як сёння ў час іх развітання.
Крыху азадачаны, барон адсунуў убок шкатулку і выйшаў у калідор, каб спытацца ў камердынера, чаго гэта рэчы Крэсчэнцы апынуліся ў яго на стале. Камердынер ахвотна пайшоў за сваім ворагам, каб атрымаць
патрэбныя тлумачэнні. Але Крэсчэнцы не было ні на кухні, ні ў пакоях. I толькі назаўтра, калі ў рубрыцы здарэнняў ранішняй газеты з’явілася паведамленне, што жанчына гадоў пад сорак кінулася ў ваду з моста цераз Дунайскі канал і пакончыла жыццё самагубствам, яны абодва зразумелі, што не трэба болей пытацца, куды дзелася Лепарэла.
МЕНДАЛЬ-БУКІНІСТ
Я зноў быў у Вене і аднаго разу ўвечары, вяртаючыся дадому з гасцей, на гарадской ускраіне нечакана трапіў пад праліўны дождж, які сваім мокрым бізуном хутка заганяў людзей у пад’езды і пад карнізы; я і сам кінуўся шукаць выратавальнага прыстанішча. На шчасце, у Вене на кожным рагу вас чакае кавярня, і я ў прамоклым капелюшы і наскрозь мокрай адзежы ўбег у бліжэйшую, якая была цераз вуліцу. Гэта была самая звычайна, як усюды на ўскраіне, кавярня старавенскага патрыярхальнага тыпу, без аркестра і другіх запазычаных у Германіі модных прынад, якімі выхваляліся кавярні ў цэнтры горада; наведнікаў было вельмі многа — простыя людзі, якія налягалі больш на газеты, чым на пірожныя. Нягледзячы на тытунёвы дым, які шызымі спіралямі пранізваў і без таго задушлівае паветра, у кавярні было чыста дзякуючы яўна новай плюшавай абіўцы на сядзеннях і бліскучай алюмініевай касе; у спешцы я нават не патурбаваўся паглядзець на шыльду — дый навошта? Я сагрэўся і, седзячы за сталом, нецярпліва паглядваў на вокны, зацягнутыя блакітнаю ліўневаю сеткаю,— ці скора захочацца нязноснаму дажджу прасунуцца на некалькі кіламетраў далей.
Дык вось я сядзеў у поўнай бяздзейнасці, і паступова мною авалодала тая размораная лянота, якую, як наркоз, нябачна выпраменьвае кожная сапраўдная венская кавярня. Рассеяна разглядваў я твары наведнікаў, якія здаваліся зямлістымі ў штучным святле пракуранага памяшкання, глядзеў, як касірка механічна адпускала кельнеру цукар і лыжачку да кожнага кубка кавы,
несвядома і паўдрымотна чытаў нудныя плакаты на сценах і адчуваў амаль асалоду ад гэтага атупення. Але раптам, па якойсьці незразумелай прычыне, я прачнуўся з гэтае паўдрымоты; нейкі ўнутраны неспакой прымусіў мяне насцярожыцца, нібы глухі зубны боль, калі яшчэ нельга вызначыць, які зуб ные — уверсе ці ўнізе, злева ці справа; я толькі адчуваў няяснае хваляванне, нешта накшталт душэўнай трывогі. Бо — сам не ведаю чаму — я раптам пранікся ўпэўненасцю, што я быў тут шмат гадоў назад і звязаны нейкімі ўспамінамі з гэтымі сценамі, крэсламі, сталамі, з гэтым чужым пракурадымленым памяшканнем.
Але чым болей намагаўся я авалодаць успамінам, тым каварней ён ад мяне выслізгваў — як медуза, мільгала яго няпэўнае святло дзесьці далёка ў глыбіні свядомасці, і ўсё ж яго не вывудзіць і не схапіць. Дарэмна ўтаропліваў я позірк у кожную рэч абсталявання; сёетое, вядома, мне было незнаёмае, напрыклад, каса з бразгатлівым аўтаматычным лічыльнікам, карычневая, пад палісандр, панель на сценах — усё гэта з’явілася, мусіць, пазней. I ўсё-такі, усё-такі я быў тут дваццаць гадоў назад, а мо і раней, тут нябачна прысутнічала, прытаілася, як цвік, убіты ў дрэва, частачка майго даўно забытага «я». Напружана ўглядаўся я ў тое, што было ў памяшканні вакол мяне, і ў тое, што было ўнутры мяне, але, што за чорт! я не мог злавіць зніклы, утоплены ўнутры мяне самога ўспамін.
Я злаваўся, як злуешся кожны раз, калі якая-небудзь няўдача выяўляе недастатковасць і недасканаласць нашай духоўнай сілы. Але ўсё-такі я не траціў надзеі авалодаць нарэшце гэтым успамінам. Я ведаў, што дастаткова нязначнай зачэпкі, бо памяць у мяне мае дзіўную ўласцівасць, адначасова і добрую, і кепскую; яна і капрызная, і разам з тым незвычайна надзейная. Яна здольная паглынаць самыя важныя падзеі і твары, прачытанае і перажытае, і нічога не вяртае з цёмнага
бяздоння без прымусу, па адным толькі патрабаванні волі. Але варта мне наткнуцца на самы нязначны намёк, паштоўку з малюнкам, знаёмы почырк на канверце ці пажоўклую газету, і адразу ж забытае выплыве са змрочнай глыбіні жыва і выразна, як рыба, злоўленая на вудачку. I тады мне прыпамінаецца кожная падрабязнасць, я бачу рот знаёмага мне чалавека, шчарбіну з левага боку, што асабліва прыкметна, калі ён смяецца, чую яго адрывісты смех — пры гэтым уздрыгваюць яго вусы і праз смех выступае другі, новы твар; усё гэта я бачу як на далоні, і ў маіх вушах выразна гучыць кожнае слова, якое сказаў мне гэты чалавек шмат гадоў таму назад. Але дзеля таго каб ясна ўбачыць і адчуць мінулае, мне патрэбны знешні штуршок, патрэбна нейкая, хоць бы невялічкая, дапамога з рэальнага свету. Я заплюшчыў вочы, намагаючыся сканцэнтравацца і зрабіць адчувальнай гэтую няўлоўную зачэпку, каб ухапіцца за яе. Але марна! I яшчэ раз марна! Усё забылася і не ўспамінаецца! Я так раззлаваўся на кепскі свавольны апарат у маёй чарапной каробцы, што гатовы быў біць сябе кулаком па лбе, як б’юць кулаком па сапсаваным аўтамаце, калі ён упарта не аддае таго, што ад яго патрабуюць. He, я не мог болей спакойна сядзець на месцы; мяне так абурала гэтая асечка памяці, што я ўстаў і выйшаў з-за стала, каб адвесці душу. Але дзіўна — не паспеў я зрабіць і двух крокаў, як раптам нейкае святло, яшчэ слабае і мігатлівае, абудзілася ў маёй свядомасці. Справа ад касы, успомнілася мне, павінен быць уваход у памяшканне без акон і таму са штучным асвятленнем. I сапраўды, так яно і было. Вось ён, гэты пакой; праўда, шпалеры другія, але ўсё іншае тое самае. Гэта быў ігральны пакой: дакладна тыя ж прапорцыі, той жа прамавугольнік, крыху расплывісты ў абрысах. Радасна ўзбуджаны (я ўжо адчуваў: вось-вось я ўсё ўспомню), я інстынктыўна агледзеў рэчы ў пакоі: два більярды нудзіліся без занятку, быццам зялёныя закіну-
тыя ціністыя сажалкі, па кутках тырчалі ломберныя сталы, за адным з якіх два ці то надворныя саветнікі, ці то прафесары гулялі ў шахматы. А ў кутку побач з жалезнаю печчу, каля праходу да тэлефоннай будкі, стаяў невялічкі чатырохвугольны стол. I раптам мне ўсё ўспомнілася, быццам маланка асвятліла цемру,— я адразу ўспомніў, адразу, у адно шчасліва-радаснае імгненне: а божухна, гэта ж столік Мендаля, Якаба Мендаля, Мендаля — букініста, я праз дваццаць гадоў зноў апынуўся ў яго галоўнай кватэры, у кавярні Глюка на Верхняй Альзерштрасэ. Як я мог забыць яго, Якаба Мендаля, як мог так доўга, так недаравальна доўга не ўспамінаць гэтага надзвычайнага чалавека, гэтую жывую легенду, цуд з цудаў, шырокавядомага ў універсітэце і ў вузкім коле паклоннікаў, як мог я выкрасліць з памяці гэтага мага і маклера кніжнай справы, які дзень пры дні непахісна сядзеў тут з раніцы да вечара,— сімвал ведаў, гонар і слава кавярні Глюка!
Варта мне было толькі на хвіліну заплюшчыць вочы, і перада мною паўстаў яго сапраўдны, жывы, непаўторны вобраз. Я адразу ўбачыў яго за гэтым чатырохвугольным сталом з шаравата-бруднаю мармуроваю дошкаю, увесь час заваленаю кніжкамі і рознымі паперамі. Убачыў, як ён сядзіць, неадрыўна і спакойна скіраваўшы праз акуляры пільны, быццам зачараваны, позірк у кніжку, сядзіць і чытае, штосьці мармыча і мурлыча сабе пад нос, гойдаецца ўперад і назад тулавам і галавою з цьмянаю, плямістаю лысінаю,— прывычка, набытая ў хедары, усходнееўрапейскай яўрэйскай пачатковай школе. Тут, за гэтым сталом, і толькі за ім, чытаў ён каталогі і кніжкі так, як вучылі яго ў школе чытаць Талмуд,— нараспеў і гойдаючыся, як чорная калыска. Бо падобна на тое, як дзіця агортвае сон і яно ўжо больш не адчувае наваколля, закалыханае плаўным усыпляльным рытмам, так, на думку набожных людзей, і дух, дзякуючы мерным рухам бяздзейнага
цела, лягчэй паглыбляецца ў шчаслівую адлучанасць ад свету. I сапраўды, Якаб Мендаль нічога не бачыў і не чуў, што б там ні адбывалася вакол яго. Побач з ім шумелі і сварыліся гульцы на більярдзе, бегалі маркёры, трашчаў тэлефон, мылі падлогу, палілі ў печцы — ён нічога не заўважаў. Аднаго разу з печы выпаў гарачы вугельчык, за два крокі ад яго пачаў тлець і дыміцца паркет, і толькі тады хтосьці з наведнікаў, учуўшы страшэнны смурод, заўважыў небяспеку і хуценька кінуўся тушыць агонь; ён жа, Якаб Мендаль, седзячы за дзве цалі ад бяды і ўжо абкураны едкім дымам, нічога не чуў і не бачыў. Бо ён чытаў так, як другія моляцца, як гуляюць заўзятыя гульцы, як п’яныя неўсвядомлена глядзяць удалечыню; ён чытаў з такім любым самазабыццём, што тое, як чытаюць другія людзі, з таго часу здавалася мне заўсёды прафанацыяй. У асобе Якаба Мендаля, гэтага маленькага галіцыйскага букініста, я, тады малады чалавек, упершыню сутыкнуўся з вялікаю таямніцаю непадзельнай засяроджанасці, якая робіць з чалавека і мастака, і вучонага, і сапраўднага мудраца, і вар’ята,— з трагедыяй і шчасцем поўнай апантанасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
