Пякучая таямніца
Штэфан Цвэйг
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 496с.
Мінск 1994
чацца ў паліцыі. Але ўсё-такі ён быў на волі, у еваёй ранейшай цеснай старой мансардзе, мог любавацца выстаўленымі ў вітрынах кнігамі і, галоўнае, мог вярнуцца ў кавярню Глюка.
Пра Мендалева вяртанне з пекла ў кавярню Глюка фраў Споршыль расказала мне з уласных успамінаў.
— Аднаго разу — Ісус Марыя, я вачам сваім не паверыла — адчыняюцца дзверы, але толькі ледзьледзь, ведаеце,— каб прасунуцца, ён жа заўсёды так рабіў,— і павольна ўваходзіць наш бедны пан Мендаль. На ім быў салдацкі шынель, увесь у латах, а на галаве і не зразумееш адразу што, можа, калі-небудзь гэта быў капялюш, але валяўся дзесьці на памыйніцы. Без каўнерыка, сам як нябожчык, твар шэры, увесь сівы і такі худы-худы, што аж сэрца кроўю абліваецца. Але ён уваходзіць, быццам нічога не здарылася, ні аб чым не пытаецца, ідзе да стала, здымае шынель, але ўжо не так лёгка і спрытна, як раней, а цяжка гэтак дыхае. I ніводнай кнігі ён не прынёс з сабою, як, бывала, раней, а проста сеў і сядзіць, моўчкі, толькі глядзіць перад сабою зусім пустымі, патухлымі вачамі. Толькі потым, калі мы прынеслі цэлую кучу папер, прысланых яму з Германіі, ён пачаў зноў чытаць. Але ён быў ужо не той, што раней, не той Miraculum mundi, чарадзейны механізм, які рэгістраваў усе кнігі: кожны, хто бачыў яго ў той час, са смуткам заўважаў гэта. Здавалася, штосьці беззваротна змянілася ў яго звычайна ціхім, нібы сонным позірку, скіраваным у кнігу; штосьці было разбурана: відаць, страшэнная крывавая камета ў сваім шалёным палёце не злітавалася і над сціплым, далёкім ад усяго свяцілам яго кніжнага сусвету. Вочы, якія за дзесяткі гадоў прывыклі да ласкавых, маўклівых друкаваных літар, падобных на лапкі насякомых, убачылі, мусіць, нямала жахлівага ў абгароджаным калючым дротам чалавечым мурашніку, бо павекі цяжка навіслі над імі; калісьці жвавыя, насмешлівыя, а цяпер сонныя,
запалёныя, яны хаваліся за акулярамі, сяк-так звязанымі вяровачкаю. I што горш за ўсё: у дасканалым будынку ягонай памяці абрушылася, відаць, адна з апор, і ўся будыніна пахіснулася; бо наш мозг ёсць створаны з самага далікатнага рэчыва механізм, найтанчэйшы дакладны прыбор нашых ведаў, такі кволы, такі складаны, што дастаткова закрануць сасуд, патрывожыць адзін нерв, стаміцца адной клетцы, зусім нязначна змяніцца якой-небудзь малекуле, каб парушылася вышэйшая ўсеабдымная гармонія чалавечага розуму. I ў Мендалевай памяці, у гэтай унікальнай клавіятуры ведаў, пасля яго вяртання пачалі западаць клавішы. Калі час ад часу хто-небудзь прыходзіў па даведку, ён стомлена ўглядаўся ў наведніка і не адразу разумеў яго; ён дрэнна слухаў і забываўся, пра што ў яго пытаюцца — Мендаль ужо не быў ранейшы Мендаль, як і не быў ранейшы свет. Знікла ранейшая засяроджанасць; калі ён чытаў, то болей не гойдаўся, а сядзеў нерухома, машынальна ўткнуўшыся ў кнігу акулярамі. Галава яго не раз, расказвала фраў Споршыль, цяжка апускалася на кнігу, і ён засынаў сярод белага дня; часам гадзінамі глядзеў на непрывычнае святло смуроднай ацэтыленавай лямпы, якую яму тады ставілі на стол — з-за недахопу вугалю не было электрычнага святла. He, Мендаль не быў ужо ранейшы Мендаль, цуд з цудаў, а толькі нікому не патрэбны, стомлена дыхаючы камяк барады і адзежы, які няўцямна разваліўся ў крэсле, адкуль раней, як Піфія, даваў свае тлумачэнні; ён ужо не быў краса і гонар кавярні Глюка, а яго ганьба, брудная пляма, смярдзючы дармаед, які перашкаджаў усім.
За такога і прымаў яго новы ўладальнік кавярні, Флорыян Гуртнер з Рэца, які разбагацеў у галодны 1919 год на спекуляцыях мукою і маслам і ўгаварыў дабрадушнага Штандгартнера прадаць яму кавярню Глюка за восемдзесят тысяч хутка зняцэненых папяровых крон. Ен узяўся за работу моцнымі сялянскімі
рукамі, хутка пераабсталяваў старадаўнюю паважаную кавярню на больш сучасны лад; ён добра выбраў час і набыў новыя крэслы, аздобіў мармурам уваход і пачаў рабіць захады, каб наняць суседняе памяшканне і пабудаваць у ім эстраду для аркестра. У гэтай спешнай перабудове яму, канечне, вельмі замінаў галіцыйскі дармаед, бо ён адзін займаў з ранку да ночы цэлы стол і за ўвесь дзень выпіваў толькі два кубкі кавы і з’ядаў пяць булак. Штандгартнер, праўда, звярнуў асаблівую ўвагу новага ўладальніка кавярні на гэтага сталага наведніка і паспрабаваў растлумачыць, які неабходны і значны чалавек Якаб Мендаль,— ён яго перадаў, так сказаць, разам з інвентаром, як нейкае абавязацельства, якое прыняла на сябе ўстанова. Аднак Флорыян Гуртнер разам з новаю мэбляю і бліскучаю алюмініеваю касаю абзавёўся і адпаведным сумленнем часу лёгкай нажывы і чакаў толькі зачэпкі, каб вымесці рэшту прыгараднага ўбоства з фешэнебельнай кавярні. Нагода неўзабаве падвярнулася, бо Якабу Мендалю жылося дрэнна. Яго апошнія зберажэнні перамалоў папяровы млын інфляцыі, сваіх кліентаў ён страціў аднаго за другім. А цягацца ўгору і ўніз па лесвіцах, купляць і прадаваць кніжкі было ўжо не па сіле старому стомленаму Мендалю. Кепска яму жылося, пра гэта сведчыла мноства нязначных прыкмет. Толькі зрэдку пасылаў ён за абедам у рэстаран і нават невялікую плату за каву і булкі затрымліваў усё даўжэй і даўжэй,— быў выпадак, калі ён не плаціў цэлых тры тыдні. Ужо тады обер-кельнер хацеў выгнаць яго на вуліцу, але спагадлівая фраў Споршыль пашкадавала Мендаля і паручылася за яго.
Але ў наступным месяцы здарылася катастрофа. Ужо некалькі разоў новы обер-кельнер заўважаў, што пры падліку булак лічбы не сыходзяцца. Кожны раз булак аказвалася менш, чым іх было заказана і аплачана. Вядома, падазрэнне адразу ўпала на Мендаля, бо ўжо не раз прыходзіў стары пасыльны і скардзіўся, што
Мендаль вінен яму грошы за паўгода і не плаціць ніводнага гелера. Обер-кельнер пачаў пільна сачыць за ім і ўсяго праз два дні, схаваны за камінным экранам, падгледзеў, як Якаб Мендаль устаў са свайго месца, пракраўся ў пярэдні пакой, хуценька схапіў з каша дзве булкі і пачаў прагна паглынаць іх. У канцы дня, калі ён расплачваўся, то кляўся, што булак не браў. Цяпер стала ясна, куды яны прападаюць. Кельнер адразу ж паведаміў пра здарэнне пану Гуртнеру, і той, рады доўгачаканай зачэпцы, накрычаў на Мендаля ў прысутнасці ўсіх наведнікаў, абвінаваціў у крадзяжы і яшчэ пачаў хваліцца, як таму пашанцавала, што не паслалі па паліцыю. Але ён загадаў Мендалю зараз жа вымятацца адсюль куды хоча і болей не паказвацца тут. Якаб Мендаль выслухаў яго моўчкі, дрыжучы ўсім целам, потым паволі ўстаў са свайго месца і выйшаў.
— Проста жах! — сказала фраў Споршыль, апісваючы яго выгнанне.— Ніколі не забуду, як ён устаў, ссунуў акуляры на лоб, а сам бледны як палатно. I паліто нават не апрануў, хоць на вуліцы і студзень,— вы памятаеце, мусіць, якія тады былі маразы. I кніжку сваю ён забыўся на стале з перапуду. Я гэта пазней заўважыла, хацела пабегчы ўслед, але ён ужо быў на вуліцы. Пайсці за ім на вуліцу я не асмелілася, бо ў дзвярах стаяў пан Гуртнер і так лаяўся яму ўслед, што спыняліся прахожыя і пыталіся, што здарылася. Сорам і ганьба! Я проста чырванела ад сораму! Ніколі б такога не было пры старым гаспадару; пан Штандгартнер нізашто не выгнаў бы чалавека за нейкія там булкі, у яго Мендаль мог бы бясплатна карміцца да самай смерці. Але ў цяперашніх людзей няма сэрца. Прагнаць небараку з месца, дзе ён прасядзеў больш за трыццаць гадоў дзень пры дні,— такая ганьба, я вам скажу. He хацела б я за гэта адказваць перад панам богам, не, не хацела б.
Добрая жанчына моцна расхвалявалася і з уласці-
ваю старасці мнагаслоўнасцю ўсё паўтарала адно і тое ж: што якая гэта ганьба, і што пан Штандгартнер ніколі гэтага не зрабіў бы. Нарэшце я мусіў перабіць яе пытаннем, што ж здарылася з нашым Мендалем далей і ці давялося ёй яшчэ пабачыцца з ім. Тут яна страпянулася і з усё большым хваляваннем працягвала свой расказ:
— Ці верыце, кожны раз, калі я праходзіла міма яго стала, дык у мяне аж сэрца разрывалася. Усё думала: а дзе ён цяпер, бедны пан Мендаль, і ведай я, дзе ён жыве, я занесла б яму з'есці чаго-небудзь гарачага; бо дзе яму ўзяць грошай на грубку і на яду? Сваякоў у яго, наколькі я ведаю, не было. Ну, час ішоў і ішоў, а пра яго ні слыху ні почуту, я стала думаць, што, відаць, няма яго сярод жывых і не ўбачу я яго болей. I нават падумала: а ці не адслужыць паніхіду па ім — бо такі ён быў харошы чалавек, і ведала я яго больш за дваццаць пяць гадоў.
Але вось неяк у лютым, раніцаю, а палове восьмай, я толькі стала чысціць медныя зашчапкі на вокнах — раптам (я думала, мяне хопіць удар), раптам адчыняюцца дзверы і ўваходзіць Мендаль. Вы ж ведаеце: ён заўсёды бокам праціскаўся ў дзверы, нясмела гэтак, але на гэты раз — і не зразумееш як. Я адразу заўважаю: штосьці з ім не так, ён ледзь стаіць на нагах, вочы ліхаманкава блішчаць, а сам, а божухна — адны косці ды барада! Гляджу я на яго, бачу, што ён быццам не ў сабе, і раптам да мяне дайшло; ён жа нічога не ведае, сланяецца сярод белага дня, як лунацік, ён усё забыў — і булкі, і пана Гуртнера, і як яго з ганьбаю прагналі,— ён сябе зусім не помніць. Пана Гуртнера, дзякуй богу, яшчэ не было, а обер-кельнер якраз піў каву. Я хуценька падбегла да Мендаля, хачу яму сказаць, каб ён не заставаўся тут, інакш гэты грубіян зноў прагоніць яго (тут яна баязліва азірнулася і паправілася),— я хацела сказаць п.і н Гуртнер. «Пан Мендаль!»—звярнулася,
значыцца, я да яго. Ен зірнуў на мяне, і тут — а божухна, каб вы толькі бачылі,— тут ён, мусіць, адразу ўсё ўспомніў; ён здрыгануўся і закалаціўся, усё закалацілася, не толькі рукі, а і ўсё цела; а потым ён павярнуўся і падаўся да дзвярэй. Каля іх ён і зваліўся. Мы выклікалі па тэлефоне «хуткую дапамогу», і яго забралі. У яго была гарачка, а ўвечары ён памёр. Доктар сказаў, ад цяжкага запалення лёгкіх, і яшчэ сказаў, што ён ужо быў без памяці, калі прыйшоў да нас. Як ён сюды трапіў, ён, відаць, і сам не ведаў, ён хадзіў як лунацік. Ах, божухна, гэта і нядзіўна, калі трыццаць шэсць гадоў дзень пры дні сядзець за адным сталом; гэты стол і быў яму домам.
Мы доўга яшчэ гаварылі пра Мендаля, мы, апошнія, хто ведаў гэтага дзіўнага чалавека; нягледзячы на сваё мікраскапічна кароткае існаванне, ён даў мне, нявопытнаму хлапцу, першыя ўяўленні аб жыцці, цалкам засяроджаным у розуме, а для яе, беднай, змардаванай цяжкаю працаю прыбіральшчыцы, якая на сваім вяку не прачытала ніводнай кніжкі, ён быў не проста таварыш па няшчасці, а такі самы, як і яна, бядняк, якому яна дваццаць пяць гадоў чысціла паліто і прышывала гузікі. I ўсё-такі мы выдатна разумелі адно аднаго за яго старым апусцелым сталом, разам аднаўлялі ў памяці яго вобраз; бо ўспаміны заўсёды аб’ядноўваюць, і ўдвая — успаміны, прасякнутыя любоўю. Але раптам, у разгары размовы, старая схамянулася:
КНІГІ ОНЛАЙН
