Пякучая таямніца
Штэфан Цвэйг
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 496с.
Мінск 1994
Прывёў мяне да яго мой старэйшы універсітэцкі таварыш. Я тады цікавіўся і цяпер яшчэ мала вядомым паслядоўнікам Парацэльса, урачом і магнетызёрам Месмерам, але без асаблівага поспеху; самыя вядомыя спецыяльныя кнігі пра яго не далі мне дастатковых звестак, а бібліятэкар, да якога я па нявопытнасці звярнуўся па даведку, сярдзіта буркнуў, што называць літаратуру належыць мне, а не яму. Вось тады мой таварыш упершыню і назваў імя букініста.
— Я завяду цябе да Мендаля,— паабяцаў ён.— Гэты чалавек усё ведае і ўсё дастане, ён раздабудзе табе самую рэдкую кнігу з любой антыкварнай крамы ў Германіі. Гэта самы дасведчаны чалавек у Вене і да таго ж вялікі арыгінал, дапатопны чарвяк выміраючай пароды.
Мы разам пайшлі ў кавярню Глюка, і, канечне,—• там ён сядзеў, Мендаль-букініст, у акулярах, з лахматаю барадою, увесь у чорным, чытаў і гойдаўся, як цёмны куст на ветры. Мы падышлі да яго — ён нас не заўважыў. Ен сядзеў і чытаў, гойдаўся над сталом верхняю часткаю тулава, нібы будыст; за яго спінаю матлялася на кручку паношанае старэнькае паліто, з усіх кішэняў якога таксама тырчалі часопісы і паперкі з запіскамі. Каб прыцягнуць яго ўвагу, мой прыяцель гучна кашлянуў. Але Мендаль чытаў, уткнуўшыся носам у кніжку; ён нас усё яшчэ не заўважаў. Нарэшце мой таварыш пастукаў па мармуровай дошцы стала, гучна і моцна, як стукаюць звычайна ў дзверы; тады толькі Мендаль падняў галаву, машынальна ссунуў на лоб нязграбныя акуляры ў стальной аправе, і з-пад ускудлачаных папяліста-шэрых броваў утаропілася на нас пара дзіўных вачэй — маленькіх, чорных, жывых вочак, вострых, з’едлівых і вёрткіх, як змяінае джала. Мой прыяцель пазнаёміў мяне з ім, і я выказаў сваю просьбу, прычым — да гэтай хітрасці я звярнуўся па настойлівай парадзе прыяцеля — перш за ўсё выліў свой гнеў на бібліятэкара, які не пажадаў мне дапамагчы. Мендаль адкінуўся на спінку крэсла і няспешна сплюнуў. Потым адрывіста засмяяўся і загаварыў з моцным усходнім акцэнтам:
— He пажадаў, значыцца? He! He змог! Паршывец ён, няшчасны стары асёл. Ведаю яго, на жаль, вось ужо дваццаць гадоў, але ён так нічому і не навучыўся. Жалаванне класці ў кішэню — толькі гэта яны і ўмеюць! Ім бы цэглу цягаць, панам вучоным, а не над кніжкамі сядзець.
Гэтымі словамі Мендаль адвёў душу, і лёд быў разбіты. Ен прыветлівым жэстам запрасіў мяне да свайго ўсыпанага запісамі мармуровага стала, да гэтага яшчэ невядомага мне алтара бібліяфільскіх адкрыццяў. Я коратка сказаў, што мне трэба: творы сучаснікаў Месмера
аб магнетызме, а таксама болей познія кнігі і працы за і супраць Месмера; калі я скончыў, Мендаль прыжмурыў на хвіліну левае вока, дакладна так, як стралок перад стрэлам. Але толькі на адну хвіліну, і адразу ж, быццам чытаючы нябачны каталог, ён бегла пералічыў два-тры дзесяткі кніжак, называючы месца і год выдання і прыблізную цану. Я не мог схаваць здзіўлення. Хоць мяне і папярэдзілі, нічога падобнага я не чакаў. Мая збянтэжанасць, відаць, узрадавала Мендаля, бо ён працягваў разыгрываць на клавіятуры сваёй памяці самыя цудоўныя бібліяграфічныя варыяцыі на гэтую ж тэму. Можа, мне хочацца што-небудзь ведаць і пра самнамбулістаў і першыя доследы гіпнозу, пра Гаснера, пра заклінанне д’ябла, пра хрысціянскую навуку і пра Блавацкую? Зноў пасыпаліся імёны, назвы, звесткі; толькі цяпер я зразумеў, на які небывалы цуд памяці я натрапіў у асобе Якаба Мендаля; гэта быў сапраўдны хадзячы універсальны каталог. Узрушана глядзеў я на гэты бібліяграфічны феномен, уціснуты ў несамавітую, нават неахайную абалонку дробнага галіцыйскага букініста. 3 лёгкасцю выпаліўшы каля васьмідзесяці назваў, ён з робленай абыякавасцю, але яўна задаволены тым, што так добра ўдалося казырнуць, пачаў праціраць акуляры калісьці, можа, і белаю насоўкаю. Каб крыху адысці ад здзіўлення, я нясмела папытаўся, якія з гэтых кніг ён бярэцца мне дастаць.
— Пабачым, пабачым,— прамармытаў ён.— Прыходзьце заўтра, Мендаль датуль ужо сёе-тое дастане зам; чаго няма ў адным месцы, знойдзецца ў другім; у каго галава на плячах, таму і шчасце.
Я ветліва падзякаваў і ад празмернай ветлівасці тут жа зрабіў грубейшую памылку, прапанаваўшы запісаць назвы патрэбных мне кніжак на кавалку паперы. У той жа момант мой прыяцель перасцерагальна штурхануў мяне локцем. Але, на жаль, занадта позна! Мендаль абвёў мяне позіркам — і якім позіркам! Гэта быў позірк
адначасова поўны і трыумфу і абразы, позірк насмешлівы, высакамерны, па-шэкспіраўску царственны — такім позіркам Макбет абвёў Макдуфа, калі той прапанаваў непераможнаму герою здацца без бою. Ен зноў адрывіста засмяяўся, і яго вялікі кадык неяк дзіўна зарухаўся — відаць, ён насілу праглынуў нейкае грубае слова. Ды я, папраўдзе, і заслужыў любую грубасць з вуснаў добрага, сумленнага Мендаля-букініста; бо толькі чужы чалавек, невук («амхорац», як ён казаў) мог выказаць абразлівую прапанову — запісаць назвы кніг, і каму? Якабу Мендалю! Быццам ён хлопчык з кніжнай крамы ці служка ў бібліятэцы, быццам гэты непараўнаны, гэты залаты кніжны розум калі-небудзь адчуваў патрэбу ў такім грубым дапаможным сродку. Толькі шмат пазней я зразумеў, як моцна павінна была мая ветлівая прапанова абразіць яго; бо гэты маленькі, несамавіты, патанулы ў сваёй барадзе і ў дадатак гарбаты галіцыйскі яўрэй Якаб Мендаль бріў тытанам памяці. За бруднавата-бледным лобам, які аброс шэрым мохам, адлюстраваны былі нябачнымі пісьмёнамі, быццам адлітыя са сталі, кожнае імя і кожнае слова на тытульным лісце ўсіх калі-небудзь надрукаваных кніг. Ен імгненна, без затрымкі, называў месца выдання любога твора, з’явіўся ён на свет учора ці дзвесце гадоў таму назад, яго аўтара, першапачатковую і букіністычную цану; памятаў беспамылкова і ясна і вокладку, і ілюстрацыі, і факсіміле; кожную кнігу, якую ён трымаў у руках або толькі ўгледзеў на вітрыне ці ў бібліятэцы, ён узнаўляў у памяці з такою фатаграфічнаю выразнасцю, з якою мастак унутраным вокам бачыць яшчэ схаваныя ад людзей створаныя ім вобразы. Калі ў каталогу якоганебудзь рэгенсбургскага букініста кніга была ацэнена ў шэсць марак, ён адразу ўспамінаў, што два гады назад другі экземпляр гэтай кнігі на аўкцыёне ў Вене можна было набыць за чатыры кроны, і хто яе купіў; не, Якаб Мендаль не забываў ніводнай назвы, ніводнай лічбы, ён
ведаў кожную расліну, кожную інфузорыю, кожную зорку ў зменлівым, няўстойлівым космасе кніжнага свету. Па кожнай спецыяльнасці ён ведаў болей за спецыялістаў, ведаў бібліятэкі лепей за бібліятэкараў, наяўнасць кніг большасці фірм ён ведаў лепей за іх уладальнікаў, насуперак усім спісам і картатэкам, апіраючыся адно на свой магічны дар, на сваю непараўнальную памяць, усю сілу якой можна паказаць, толькі калі прыводзіць сотні прыкладаў. Праўда, гэтая памяць магла атрымаць такое звышнатуральнае развіццё толькі дзякуючы вечнай таямніцы ўсякай дасканаласці: таямніцы засяроджанасці. Гэты дзіўны чалавек не ведаў на свеце нічога, акрамя кніг, бо ўсе з’явы быцця рабіліся для яго рэальнасцю толькі ператвораныя ў літары, сабраныя ў кнігу і як бы выпусташаныя. Але і кнігі ён чытаў не з-за зместу, не з-за думак і фактаў у іх; толькі назва, цана, фармат, тытульны ліст прыцягвалі яго ўвагу. Усяго толькі бясконцым пералікам імён і назваў, адбітым не на старонках каталога, а на мяккай кары мозгу,— пералікам, зрэшты, бескарысным, не асветленым творчаю думкаю,— вось чым была спецыфічна букіністычная памяць Якаба Мендаля; але ў сваёй непаўторнай дасканаласці яна была не менш фенаменальная, чым памяць Напалеона на твары, Мецафанці — на мовы, Ласкера — на шахматныя дэбюты, Бузоні — на музычныя творы. Каб выкарыстаць гэты мозг у вучэбнай ці другой грамадскай установе, то ён мог бы здзівіць і навучыць тысячы, сотні тысяч студэнтаў і вучоных; ён быў бы плённы для навукі, стаў бы неацэнным набыткам для тых агульнадаступных скарбніц, якія мы завём бібліятэкамі. Але гэты свет быў навекі зачынены неадукаванаму галіцыйскаму маклеру, які ведаў крыху болей таго, чаму навучыўся ў хедары; гэтыя надзвычайныя здольнасці маглі выяўляцца толькі ў недаступных розуму выказваннях за мармуровым сталом кавярні Глюка. Але калі-небудзь з’явіцца вялікі псіхолаг (наш духоўны
свет усё яшчэ чакае яго прац) і, падобна Бюфону, які ўпарта і цярпліва класіфікаваў пароды жывёл, апіша ўсе разнавіднасці, асаблівасці, першабытныя формы і адхіленні ад іх той чарадзейнай сілы, якую мы завём памяццю,— яму тады абавязкова трэба будзе ўспомніць пра Якаба Мендаля,* пра гэтага генія бібліяграфіі (цэн і назваў кніг), пра гэтага безыменнага карыфея букіністычнай навукі.
Па прафесіі і для недасведчаных Якаб Мендаль быў толькі просты перакупшчык кніжак. Кожную нядзелю ў газетах «Нойе фрайе прэсэ» і «Нойес Вінер тагблат» з’яўляліся адны і тыя ж стэрэатыпныя аб’явы: «Купляю старыя кнігі, плачу добрыя грошы, прыходжу на дом зараз жа. Мендаль, Верхняя Альзерштрасэ», а потым нумар тэлефона — тэлефона, вядома, кавярні Глюка. Ен капаўся на кніжных складах, штотыдзень з дапамогаю старога пасыльнага, які меў бараду, як у аўстрыйскага імператара, перацягваў здабычу ў сваю галоўную кватэру і зноў выносіў яе адтуль, бо належнага дазволу на кніжны гандаль у яго не было. Прыходзілася задавольвацца дробязным, капеечным промыслам. Студэнты збывалі яму падручнікі, праз яго рукі яны вандравалі ад старэйшага курса да малодшага; акрамя таго, ён вышукваў заказаныя яму кнігі і прадаваў іх з нязначнаю надбаўкаю — свае парады ён ацэньваў танна. Грошы не ігралі ролі ў яго свеце; ён заўсёды хадзіў у адным і тым сурдуце, раніцаю, у поўдзень і ўвечары выпіваў па шклянцы малака з дзвюма булачкамі, сціплы абед яму прыносілі з бліжэйшага рэстарана. Ен не курыў, не гуляў, можна сказаць, нават і не жыў — жылі толькі вочы за тоўстымі шкельцамі акуляраў, якія нястомна жывілі своеасаблівы мозг гэтага чалавека словамі, назвамі кніжак, імёнамі. I мяккае, урадлівае рэчыва гэтага мозгу прагна ўбірала паток звестак, як убірае луг тысячы і тысячы дажджавых кропель. Людзі яго не цікавілі, і з усіх чалавечых пачуццяў ён, мусіць, ведаў
толькі адно — праўда, самае чалавечнае — славалюбства. Калі да яго прыходзіў па даведку чалавек, стомлены ад марных пошукаў у сотнях розных месцаў, і Мендаль мог адразу ж адказаць на пытанне, то гэта адно прыносіла яму задавальненне і радасць, ды яшчэ, мабыць, усведамленне, што ў Вене і за яе межамі жывуць некалькі дзесяткаў чалавек, якія паважаюць яго веды і адчуваюць у іх патрэбу. У кожным з мнагалюдных хаатычных кангламератаў, якія мы завём сталіцамі, дзе-нідзе ўкрапаны найдрабнейшыя грані, якія адлюстроўваюць адзін і той самы сусвет на малюсенькай паверхні; яны схаваны ад большасці і дарагія толькі знаўцу, толькі сабрату па захапленні.
КНІГІ ОНЛАЙН
