Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 148с.
Мінск 1993
Сярэдне вяковыя сгаражытнасйі
Беларусі
Праблемныя ~ баследаванні беларускага сярэднявечча
Матэрыяльная культура
помнікау
АКАДЭМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ
ІНСТЫТУТ ГІСТОРЫІ
Сярэдневяковыя старажытнасці
Беларусі новыя матэрыяды і дасдедаванні
Супольнасць Сясцёр св. Даміпіка
220040 г. Між:к вул. Нежданавай. 48
МІНСК
«НАВУКА I ТЭХНІКА» 1993
ББК 63.3(2Б) С 99
УДК 947.6
На основе новых археологнческнх матеряалов дается аналнз отдельных категорнй вешей, рассматрнваются вопросы возннкновення н развнтня средневековых поселеннй, нсследуются памятннкн архнтектуры. С помоодью методов естественных н техннческнх наук освеіцаются железообработка н остеологнческяй матернал.
Для нсторяков, археологов, яскусствоведов, этнографов, краеведов, всех, кто ннтересуется культурным наследнем Беларусн.
Навуковы рэдактар кандыдат гістарычных навук В. М. Л я ў к о
Рэцэнзенты:
кандыдаты гістарычных навук В. Ф. Голубеў, Л. У. Д у ч ы ц, A. Р. М і т р а ф а н а ў
0503020903—051
С БЗ 127—93
М 316(03)—93
ISBN 5-343-01390-2
© Калектыў аўтараў, 1993
Уступ
Археалогія Беларусі ў вывучэнні сярэднявечча за апошнія 20 гадоў зрабіла значны крок наперад. Пра гэта сведчаць як павелічэнне колькасці і разнастайнасці вывучаемых помнікаў, так і пашырэнне храналагічных межаў даследаванняў. Акрамя традыцыйных раскопак дзяцінцаў у Полацку, Віцебску, Мінску, Заслаўі, Клецку, Оршы і іншых, якія вывучаліся раней, зараз паспяхова вядуцца даследаванні пасадаў і гарадскіх акруг, што дазваляе па-новаму асэнсаваць гістарычнае развіццё тэрыторыі старажытнейшых гарадоў Беларусі. На падставе новых матэрыялаў некалькі па-іншаму ўяўляюцца шляхі ўзнікнення, першапачатковае функцыянальнае прызначэнне шэрагу гарадоў. Побач з буйнейшымі цэнтрамі знаходзяць сваё месца ў навукойым асвятленні малыя гарады. Больш выразна раскрываецца ўзаемадзеянне цэнтраў зямель з іх навакольным асяроддзем на працягу ўсяго сярэднявечча.
Значнае месца сярод неадкладных пытанняў археалагічнага вывучэння сярэднявечнай Беларусі адводзіцца сельскім паселішчам, могільнікам. Гэта помнікі, якія змяшчаюць разнастайную інфармацыю аб эканоміцы, быце, культуры, вераваннях старажытнага насельніцтва, сувязях сельскіх паселішчаў з гарадскімі цэнтрамі на розных узроўнях іх развіцця. Вучонымі даследуюцца таксама пытанні фарміравання і развіцця асобных зямель на працягу ўсяго сярэднявечча. Пры гэтым неабходна адзначыць, што значнае месца побач з матэрыяламі археалогіі займае аналіз пісьмовых крыніц.
Вялікім дасягненнем з’яўляецца новы напрамак у беларускай археалогіі ■— вывучэнне замкаў, гарадоў, мястэчак, сельскіх паселішчаў XIV—XVIII стст. Доўгі час гістарычны прамежак працягам у 500 гадоў, падзяляючы перыяд IX—XIII стст. з эпохай капіталізму, заставаўся ў неапраўданым забыцці. Этнографы перакідвалі хісткі масток з веку XIX у век XIII, не маючы дакладнага ўяўлення пра тое, які шлях развіцця прайшла матэрыяльная культура беларусаў у перыяд станаўлення народнасці. Няведанне фактычнага матэрыялу, адсутнасць сувязі паміж разрозненымі і нераўнацэннымі пісьмовымі і рэчавымі крыніцамі звычайна прыводзілі да неаб’ектыўных вывадаў. Зараз відавочна, што шэраг рэчавых крыніц XIV—XVIII стст. у працах археолагаў неправамерна адносіўся да IX—XIII стст. Вывучэнне аб’ектаў XIV—XVIII стст. дазваляе пашырыць дыяпазон датуючых катэгорый рэчаў, прасачыць звалюцыю акрэмных відаў рэчавых крыніц на працягу ўсяго сярэднявечча.
Вялікіх поспехаў беларускія археолагі дасягнулі ў выкарыстанні метадаў прыродазнаўчых і тэхнічных навук, з дапамогай якіх вывучаюцца старажытная апрацоўка жалеза, керамікі, шкла, гарбарная вытворчасць.
Аднак, як адзначана ў выпрацаванай канцэпцыі гісторыі Беларусі *, у наш час неабходна павышаная ўвага да праблем дасавецкага перыяду, вывучэнне якіх 'доўгі час штучна звужалася ці падавалася з пазіцыі афіцыйнай гістарыяграфіі. Шмат нявысветленых пытанняў, якія настойліва патрабуюць хутчэйшага вырашэння, засталося і ў галіне археалогіі.
Таму неабходна ўключаць у навукова-даследчы працэс новыя і пераасэнсоўваць ранейшыя матэрыялы, каб паглыбіць нашы веды пра гістарычнае мінулае.
Матэрыялы і даследаванні, пададзеныя ў зборніку, прысвечаны раскрыццю разнастайных аспектаў развіцця матэрыяльнай культуры X—XVIII стст. на тэрыторыі Беларусі, разглядаюцца новыя помнікі, якія раней не вывучаліся археолагамі, прыводзяцца абагульненыя звесткі пра асобныя катэгорыі рэчаў, вытворчасць, помнікі архітэктуры сярэднявечча.
1 Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь (новыя канцэпцыі і падыходы): Тэзісы дакладаў і паведамленняў. Ч. 1. Гісторыя Беларусі. Мн., 1993.
Праблемныя ~ даследаванні беларускага сярэднявечча
Ш. Н. Бектннеев, О. Н. Левко
СРЕДНЕВЕКОВЫЕ ГОРЫ
На террнторнн д, Горы Горецкого района Могялевской обл. й в ее окрестностях располагается чнтересный комплекс памятннков эпохн средневековья. Это городйіце Курганы, замчяіце Вал с предградьем, каменный крест XVI—XVII вв. на местном кладбйіце у юго-западной окраяны деревнч. В центре деревнн раньше находвлся курганный могнльннк 1 (рнс. 1).
Самое раннее упомннанне Гор на страннцах летопнсей относйтся к 1500 г.2 Однако археологнческне раскопкн, а также матерналы Лйтовской метрнкн свндетельствуют о том, что йх йсторня восходйт к более раннему перноду.
Рнс. 1. Снтуацнонный план размеіцення археологнческнх памятннков средневековых Гор: 1—городніце Курганы; 2 — замчніце Вал; 3 — предградье; 4 — курганный могнльннк; 5 — каменный крест на кладбшце
Намболее полно нзученным является городйіце Курганы 3. Оно мысового тіша, высотой до 10 м, расположено северо-западнее современной деревнй Горы прн слняннн рек Быстрая н Корчеваха (рнс. 2). Плоіцадка городйіца нмеет размеры 174X64 м, вал прослежявается у ее северозападного края, ямеет высоту около 4 м. К юго-западу уровень плоіцадкй поннжается прнмерно на 1,5 м. Моіцность культурного слоя достягает 0,6—1,5 м.
Ш. Н. Бектвнеевьш раскопкн пройзводнлйсь в северной н северо-восточной частях городшца — раскопы I (1982 г.), II (1983 г.). На большей частн плоіцадн раскопов стратйграфня отсутствует. Это об"ьясняется тем, что с конца XVI в. здесь располагалось кладбшце, просуіцествовавшее до второй половнны XVIII в. В раскопе II (1983 г.) выявлены следы 41 могйльной ямы. Датнруется могнльннк монетамй, самая ранняя йз которых относйтся к 1520 г., нанболее позднне — к 1755, 1752—1758 гг. На пальце одного нз погребенных было обнаружено бронзовое кольцо лнтовского тшіа. Хронологнческне рамкн бытованйя такнх колец —■ XIV—XVI вв. (рнс. 3:16).
Стратнграфйя прослежнвается лйшь на северном участке раскопа II (кв. 28—29; 35—36; 37) (рнс. 2).
Моіцность напластованйй на указанном участке составляет 1,2— 1,42 м. Стратйграфйческн онй включают два слоя: верхннй — темно-серого цвета й нйжнйй (предматернковый) — йнтенсввного черного цвета. Матеряк представлен светлой глнной. Верхняй слой состойт йз трех горнзонтов, отделяюіцнхся друг от друга угольнымн йлй древесной прослойкамн. Нногда встречаются лйнзы глйны. Толоднна первого горнзонта от дневной поверхностн до угольной прослойкя 0,5—0,74 м. В нем обнаружены керамяка, два фрагмента железных гвоздей, четыре — ножей, одйн — медной пластнны, одмн — бронзовой накладкй йлй подвескн, одйн фрагмент стеклянного браслета рубежа XII—XIII вв. Второй горвзонт отделен от вышележаіцего угольной прослойкой толіцйной 0,04—0,2 м, нмеет моіцность 0,32—0,42 м. Здесь также найдены фраг-
Рнс. 2. План раскопов і (1982 г.), II (1983 г.) на городніце Курганы н профнлн квадратов с ненарушенной стратнграфней
менты керамйкя, 13 фрагментов железных гвоздей, внзантййская стеклянная буснна XI в. Третнй горпзонт в квадрате 29 отделен от второго обуглйвшймася бревнамя, нмеюіцнмн толіцану 20X10 н 16x8 см. Древесная труха толіцйной 0,04—0,05 м прослежена н в квадрате 37. Моіцность третьего горнзонта составляет от 0,16 до 0,22 м. Здесь найдены двухстороннее острне (гвоздь), костяная проколка, фрагменты кераМЙКЙ.
Нйжнйй, предматермковый, слой ннтенснвно черного цвета нмеет
21
Рнс. 3. Вешевой матернал X—XVI вв. с городнта Курганы: 1 — 11, 14, 15, 17, 19, 22, 23 — железо; 16 — бронза; 12 — кость; 13, 20 — камень; 18, 21—глнна
неравномерную толодйну. Она достйгает 0,04—0,12—0,22 м. Хронологйческнх определнтелей этого слоя на данном участке не выявлено.
На всей плоіцадя раскопов I й II постройкн не сохраннлйсь. Только в матермке зафнкснровано 7 хозяйственных й 14 столбовых ям. Матеряал, полученнын нз раскопов I н II, включает 371 йндйвндуальную находку йз глйны, камня, железа, бронзы, стекла, костн. Бытовая керамнка является нанболее массовым матерналом, насчнтывает 6249 фрагментов. В связй с отсутствнем стратнграфйй на большей частя плоіцадй раскопов й невозможностью увязкн матернала co слоямй й горйзонтамн в настояіцей статье дается его формально-тнпологнческйй аналнз, а хронологмя категорйй находок устанавлнвается лйшь с помоіцью аналогов.
Как уже отмечалось, бытовая керамнка составляет самую большую по чнсленностй категорню находок. К нанболее ранннм относятся два 10
фрагмента лепной керамнкн с сетчатым орнаментом н однн фрагмент пряслнца так называемого дьяковского тнпа (рнс. 4:17,19,25), которые могут быть датнрованы ранннм железным веком. Обнаружено также несколько фрагментов стенок гладкой лепной керамнкн н два фрагмента венчнков, датнруемых VI—VIII вв. (рнс. 4:20,22). Этн находкн позволяют сделать вывод, что первоначальные поселенмя на террнторнн городйша сушествовалп в эпоху железного века.
Класснфнкацня керамнкн эпохн средневековья представлена на рпс. 5. К матерналам X—XIII вв. относятся однн фрагмент амфоры, трн фрагмента дннш. с клеймамн, плошка, аналогнчная мате-
24
Рнс. 4. Бытовая керамнка с городнода Курганы: 1 — 12, 14, 15, 24 —фрагменты посуды X—XIV вв.; 13, 16, 18 —клейма на днніцах; 17, 19, 20, 22 — лепная керамнка; 21 — фрагмент амфоры; 25 — фрагмент пряслнца
рналам Полоцка 4, а также венчнкн горшков X—XIII вв., ммеюіцме аналогпм на другнх памятннках северо-восточной Беларусн5 (рмс. 4). Намболее массово представлена керамнка XIV—XVI вв., прмшедшая на смену раннесредневекой. Прнчем колнчество керамнкн, которую можно датнровать XIV—XV вв., сравннтельно невелнко. По-вндймому, мнтенснвнее жнзнь на поселеннн протекала в XV—XVI вв. Судя по венчмкам, посуда была представлена пренмуіцественно горшкамм. Однако средм матерналов XV—XVI вв. встречаются также фрагменты макотр, ммсок, крышек. В целом матерналы XIV—XVI вв., полученные с городшца, характерны м для памятннков смежных террнторіій 6.
КНІГІ ОНЛАЙН
