У пошуках гармоніі Сусвету: Іван Яркоўскі
Вольга Гапоненка
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 70с.
Мінск 1993
* Гэта значыць I. Яркоўскі атрымаў пасведчанне аб вынаходніцтве.
Вядома, што ў верасні 1888 года з ініцыятывы выдатнага фізіка, заснавальніка першай у Расеі фізічнай лабараторыі пры Маскоўскім універсітэце А. Сталетава I. Яркоўскі закрытымгаласаваннем быў аднадумна абраны сябрам фізічнага аддзялення Таварыства аматараў прыродазнаўства^ этнаграфіі і антрапалогіі пры Маскоўскім універсітэце.
20
Навуковыя ідэі I. Яркоўскага здзіўлялі сваёй выразнасцю і некаторай нетрадыцыннасцю. Паслядоўны доказ меркаванняў, аргументацыя з прыцягненнем найноўшых навуковых высновау падкуплялі і пераконвалі чытача. Ва ўсіх яго навуковых працах а гэта кнігі «Сусветнае прыцягненне як вынік утварэння важкай матэрыі унутры нябесньіх целау. Кінетычная гіпотэза» (М., 1889; СПб., 1912), «Но вы погляд на прычыны метэаралапчных з явау» (М. 1891), «Будова матэрыі і малекулярныя сільі» ім' 1894) «Захапленне матэматычнымі тэорыямі ў сучаснай н’авуцы» (М„ 1893), «Шчыльнасць светлавога эфіру і ягоны супор руху» (Бранск, 1901), артыкулы і кароткія паведамленні ў перыядычных расейскіх і замежных выданнях, мы сустракаем вялікую колькасць спасылак на літаратуру. Гэта перш за ўсё арыгінальныя працы Дж. Максуэла, Г. 1 ерца Д Грына, А. Пўанкарэ, Д. Мендзялеева.
’Прапанаваныя I. Яркоўскім гіпотэзы і навуковыя ідэі калі й не атрымалі шырокага прызнання тагачаснай навуковай грамадскасці, то, прынамсі, не былі сустрэтыя і «ў штыкі». Асноўныя навуковыя палажэнні сваіх працаў I. Яркоўскі абмяркоувае на паседжаннях навуковых таварыствау, у асабістьіх гутарках з расейскімі і замежнымі вучонымі. Іакое дэталёвае абмеркаванне вынікаў навуковых даследванняў з вучоныміпрафесіяналамі было неабходна першза ўсё для сзмога аўтара, бо ен Ц™ усведамляў, што яго гіпотэза і высновы з яе у розньіх галінах навукі — фізіцы, хшіі, метэаралопі дз куючы сваёй навіне і, як любіу казаць I. Яркоускі, сваёй «ерэтычнасці» ў дачыненні да агульнапрьінятых у навуцы XIX стагоддзя палажэнняу выклічуць ШМКабЯпартрэЛнавукоўца быў завершаны,_ варта дадаць што I. Яркоўскі быў прыхільнікам спірьітьізму*, які перажываў тым часам некаторае ажьіуленне. 3 вялікай цікавасцю ён наведвау сеансы сшрь
* Спірытызм (ад лац. spiritus — дух, душа) — містычная вера ў замагільнае жыццё душы нябожчьма і у маг™^ тактай з ёю. Столакручэнне, перасоуванне мэблі, выклімін не гукаў, галасоў, развязванне вузлоў — вось звычайный набор на сеансах спірытызму.
3. Зак. 749
21
тызму, дый сам спрабаваў рабіць некаторыя эксперыменты. ‘
У 1894 годзе I. Яркоўскі пакідае службу на МаскоускаЬерасценскан чыгунцы і пераязджае з сям’ёй у Ііецярбург. Ен занмае пасаду кіраўнічага Неўскім мехашчным і суднабудаўнічым заводам. Пад час трохгадовай службы ён стараецца ўпарадкаваць вытворчасць і ўзняць прыбытак гэтага буйнога але аслабелага тады прадпрыемства, што яму ўдаецца
Незвычанная працаздольнасць і веданне справы спрыялі росту аўтарытэта I. Яркоўскага. I дОма таксама усе складвалася добра. Выраслі дзеці Тры сыныАляксандр, Вітаўт і Уладзіслаў пайшлі па шляху бацькі, скончылі Пецярбургскі тэхналаГ1.Ч.НЬІ інстытут. Старэйшы сын Аляксандр прысвяшу сябе чыгункавай справе. У 1912 годзе ён падрыхтавауі выдаў агляд стану чыгункавага транспарту у Расеі, які змяшчаў шэраг каштоўных прапановау дзеля паляпшэння яго арганізацыі і павелічэння магутнасцяў цягнікоў. Вітаўт некаторы час на цУкР°вым і цэментовым заводах a v 1903 годзе заснаваў асабістую будаўнічую кантору ў Варшаве. Ад бацькі перадалося яму захапленне паветраплаваннем. Вітаўт едзе ў Парыж і ўвосень 1910 года паступае ў «Ёсоіе Superieure d’Aeronautique et aes Constructions Mec.», якую скончыў праз год з дыпломам інжынера канструкцый лятальных апаратау. У 1911 годзе яго запрасілі ў Тэхналагічны інстытут, а ў 1913 годзе — у Афіцэрскую паветраплавальную школу выкладчыкам тэорыі паветраплавання. 3 1913 года Вітаўт Яркоўскі — кіраўнік тэхнічнага бюро, а з 1914 года — кіраўнічы заводам Акцыянернага таварыства паветраплавання В Лебедзева. Навуковыя даследванні Вітаўта выклікалі вялікую цікавасць у навуковай грамадскасці ў Pace! і за мяжою. У 1915 годзе ён быў абраны сакратаром V Паветраплавальнага аддзела Імператарскага Расемскага тэхнічнага таварыства, сябрам рэдакцыннага камітэта часопіса «Тэхніка паветраплавання>>, а таксама сябрам навуковатэхнічнага і спартыунага камітэта Імператарскага Усерасейскага аэраклуба. Вітаўт прадстаўляў расейскую навуку на агульных і паветраплавальных выставах' у
22
ФранкфурценаМайне (1903) Бруселі ( 1910) Парыжы (1911, 1912, 1913) і Генце (1913). Трэці сын _ Уладзіслаў пасля заканчэння інстытута працаваў у Тэхнічнай інспекцыі С.Пецярбурга, a у 1901 годзе быў камандзіраваны Пецярбургскім тэхналагічным інстытутам за мяжу для падрыхтоукі дадедагагічнай дзейнасці. Праз два гады ён паступіу на службу ў Тэхналагічны інстытут*.
У 1897 годзе I. Яркоўскі прымае запрашэнне Акцыянернага таварыства Мальцава і ў чэрвені з’язджае з Пецярбурга ў Арлоўскую губерню, у веску Дзяцькава, на пасаду памочніка галоунага кіраунічага заводамі «з заробкам 8 тысяч рублеў на год пры гатовай кватэры». У пастанове паседжання лраўлення Акцыянернага таварыства адзначалася: «Маючы намер атрымаць дакладную карцшу сучаснага становішча ўсіх заводаў і фабрык Таварыства ў тэхнічных, гаспадарчых і адміністрацыйных аспектах, а таксама каб вызначыць шляхі, па якіх павінны развівацца асобныя галіны вытворчасці, неаоходныя для гэтага затраты і каб ведаць вынікі, якія можна ад іх чакаць ... даручыць памочніку галоунага кіраўнічага заводамі і фабрыкамі Таварыства I. В. Яркоўскаму азнаёміцца дэталева з усімі заводамі і фабрыкамі і падрыхтаваць даклад і свае прапановы ў рэарганізацыі дзейных заводаў і ўдасканаленні арганізацыі вытворчасці» **. Тут, у правінцыі, ён і пражыў апошнія пяць гадоў.
Нягледзячы на аддаленасць вялікіх навуковых цэнтраў, I. Яркоўскі працягвае працаваць над дапаўненнем і абагульненнем сваіх навуковых працау. Ен меў намер выдаць іх на расейскай, польскап і нямецкай мовах.
У 1901 годзе дактары параілі яму паехаць за мяжу лячыцца. Некалькі месяцаў I. Яркоўскі правеу
* Цэнтральны гістарычны архіў С.Пецярбурга, фонд 492, вопіс 2 сппава 2083, аркуш 65; справа 4341, аркушы 2, 6, 15, фонд 478, вопіс 14, справа 356, аркуш 278: Ф°^ 492 в0^ 2 справа 4342, аркушы 1, 2, 6, 16; справа 6897, аркушы 26, SO, зі____37 _ Дб лёсе малодшага сына Івана да сенняшняга 'ча’сц, на жаль, звестак не знойдзена. . ,
** Дзяржайны архіў Бранскай вобласці, фонд 105, вопіс 1, справа 230, аркушы 18, 21, 49; вопіс 2, справа 1, аркуш 3, вопіс 3, справа 31, аркушы 70, 95.
23
з*
у Баварыі, у Верысгофэне, затым у кастрычніку яго перавезлі у Гайдэльберг. Нягледзячы на хваробу ен да аіюшніх дзён падтрымліваў творчую актыўнасць. Адчуваючы блізкасць смерці (у I. Яркоускага была саркома), ён чакаў яе набліжэння спакойна толькі выказваў шкадаванне, што не ўдалося давесЦ1 да канца свае намаганні па стварэнні агульнай карціны Сусвету. '
Смерць напаткала вучонага пры падрыхтоўцы другога выдання кнігі «Сусветнае прыцягненне» Яна убачыла свет у 1912 годзе пры ўдзеле Таварыства тэхнолагаў пад рэдакцыяй яго сыноў Вітаўта і Уладзіслава. Грошы, атрыманыя ад яе продажу паншлі на стварэнне фонду спрыяння вынаходніцкан дзеннасці імя I. Яркоўскага.
Памёр I. Яркоўскі 21(9) студзеня 1902 года ў Акадэмічным шпіталі нямецкага горада Гайдэльберга. У гарадскім архіве Гайдэльберга захавалася медыцынскае пасведчанне аб смерці I. Яркоўскага. 1 Ііякіх звестак пра тое, што вучоны быў пахаваны на нямецкай зямлі, пад час работы ў гэтым архіве я не знаншла. Верагодна, цела нябожчыка было перавезенае жонкаю і дзецьмі на радзіму. Аднак мае спадзяванні знайсці ягоны апошні прытулак да сённяшняга дня, на жаль, не спраўдзіліся. Але надзея не пакідае мяне. Магчыма, гэтую кніжку будзе трымаць у руках прадаўжальнік старажытнага роду Яркоўсмх і з яго дапамогай будзе пастаўлена апошняя кропка ў жыццяпісе арыгінальнага беларускага даследчыка Івана Яркоўскага.
АУТАР СМЕЛЫХ _ ГІПОТЭЗАУ
Зачараваны канцэпцыяй аб эфіры. * Загадкавая йласцівасць матэрыі % Паміж Ньютансім і Айнштайнам % Нвйтрына. і раззадка ў сепрашкальных атамаў эфіру х Цв'ёрды атам абсурд ці рэальнасць? * На парозе новай гісторыі атама * Абараняючы перыядычны закон ад яго творцы * Ад кінетычнай гіпотэзы — да адзінай тэорыі поля
МАЛАЯ ГРУЗІНСКАЯ, 14
Гэты адрас у другой палове XIX стагоддзя быў знаёмы многім вучоным і інжынерам. Сюды прыходзілі лісты ад Д. Мендзялеева, Д. Зярнова, М. Жукоўскага, А. Сталетава, В. Крукса, Г. Тамана, многіх выкладчыкаў фізікі класічных гімназіяу і р’эальных навучальняў, кнігі, навуковая перыядычная літаратура з Францыі, Нямеччыны, Англп. Іут, у гэтым доме, пасля пераводу на службу ў Маскву жыла сям’я Яркоўскіх.
Перыяд жыцця ў Маскве з 1874 да 1894 уода можна з поўным правам назваць часам станаўлення I. Яркоўскага як вучонага. „
Другая палова XIX стагоддзя была часам бунных зрухаў у сусветным прыродазнаўстве. Дастаткова нагадаць такія факты, як апублікаванне «Паходжання відаў» Ч. Дарвіна (1859), адкрыцце перыядычнага закону (1869), стварэнне тэорыі электрамагнітнага поля (18651873) на пачатку гэтага перыяду, а пры канцы яго — адкрыцце рэнтгенаускіх промняў (1895), радыеактыўнасці (1896) і радыё (1898). Ідэя эвалюцыі, якая ўзнікла ужо у папярэднюю эпоху, атрымала поўную перамогу. Адкрыццё перыядычнага закону, тэорыя хшічнан будовы спрыялі ўмацаванню дыялектычнага разумення з’яваў прыроды. Законы электрамагнітнага поля, сфармуляваныя Дж. Максўэлам, паклалі па
25
yty^y33^ перьіяду ў гісторыі фізікі. На мяжы х стагоддзяу вучоныя адкрылі невядомыя ранен дыскрэтныя элементы матэрыі. Супольнымі намаганнямі матэматыкаў і фізікаў былі значна пашыраныя ўяўленні класічнай механікі аб pvxv прасторы і часе. і 2 >>
Але Ўсё гэта адбудзецца пазней, а ў канцы 70х гадоу было толькі відавочна, што механічная капціна свету, прапанаваная механікай Ньютана пас.₽азбуРалася На змену ёй павінна ’была рьшсці новая, здольная даць несупярэчлівае тлумачэнне аптычным і электрамагнітным з’явам. Якой яна мусіла быць, што будзе ляжаць у яе аснове_ пакуль для фізікаў сямідзесятых гадоў заставалася
КНІГІ ОНЛАЙН
