У свеце вялікіх малекул
Памер: 262с.
Мінск 1959
Гэта прымусіла шукаць трэці шлях — змяніць хімічны састаў цэлюлоіду, гэта значыць вынайсці рэчыва, падобнае на цэлюлоід, такое ж пластычнае і празрыстае, але не гаручае. I на гэтым шляху хімікі атрымалі перамогу — яны пачалі апрацоўваць цэлюлозу не азотнай кіслатой, а воцатнай. Гэта пазбавіла цэлюлоід ад нястойкіх і лёгка раскладаючыхся азоцістых груп. Колькасць кіслароду ў новым цэлюлоідзе зменшы лася, яго атамы былі больш трывала звязаныя.
Новы пластычны матэрыял, зроблены з ацэтылцэлюлозы, ужо не мог называцца цэлюлоідам. Яго назвалі цэлонам.
Цэлон даражэйшы за цэлюлоід. Таму для танных вырабаў ужываюць па-ранейшаму цэлюлоід, а цэлон прызначаецца галоўным чынам для вырабу кінаплёнкі.
На нашых заводах вырабляецца высакаякасная кінаплёнка з ацэтылцэлюлозы. Гэтая плёнка не толькі не гарыць, яна амаль не набракае ў вадзе, мае павышаную трываласць і малую ўсадку. Яна незаменная для шырокаэкранных кінатэатраў, у якіх выкарыстоўваюцца магутныя крыніцы святла, якія моцна награваюць апаратуру ў час паказу кінакарціны.
Побач з найбольш старым цэлюлозным пластыкам — цэлюлоідам, што з’явіўся на прамысловай арэне яшчэ 80 гадоў назад, і ацэтылцэлюлозай, якая параўнальна нядаўна, але трывала ўвайшла ў наш ужытак,
усё больш і шырэй выкарыстоўваюцца ў прамысловасці і іншыя прадстаўнікі цэлюлознай сям’і: этыл, бутыл, метылцэлюлоза.
Навуковымі супрацоўнікамі Нафтавага інстытута імя акадэміка Губкіна ў Маскве праведзены доследы паспяховай замены крухмалу карбаксіметылцэлюлозай у тэкстыльнай вытворчасці. Да гэтага часу запалкавыя пачкі склейвалі клеем, зробленым з пшанічнай мукі. Цяпер муку можна з поспехам замяніць карбаксіметылцэлюлозай. Гэты прадстаўнік славутай цэлюлознай сям’і спатрэбіўся і папернікам як сувязны сродак замест казеіну — для вырабу фарбаў.
Карбаксіметылцэлюлоза дазваляе не толькі замяніць тысячы тон харчовых прадуктаў — крухмалу, казеіну, мукі, але і палепшыць многія тэхналагічныя працэсы.
Невялікая дабаўка гэтага рэчыва да гліністых раствораў пры бурэнні нафтавых шчылін павышае амаль у два разы хуткасць бурэння ў самых складаных геалагічных умовах. У радзе раёнаў Казахстана, дзе вядуцца пошукі нафты, яна стала незаменным памочнікам геолагаў.
Мізэрная колькасць карбаксіметылцэлюлозы дае магчымасць палепшыць якасць фарфоравых вырабаў, фармацэўтычных прэпаратаў, мыйных сродкаў.
3. Значэнне пластычных масс
Паляпшаючы якасць цэлюлоіду, вучоныя ў той жа час шукалі і новыя пластыкі. Для гэтага былі глыбокія і разнастайныя прычыны.
Старыя матэрыялы паводле сваёй прыроды патрабуюць шматаперацыйнай апрацоўкі.
Каб зрабіць стол, трэба ссекчы дрэва, абсячы на ім сукі, распілаваць на бярвенні — раскражаваць, 'даставіць на лесапільны завод, распілаваць на дошкі.
Дошкі трапляюць да сталяра. Ен іх сушыць, распілоўвае на брускі, рэйкі, дошчачкі. Кожную дошку габлюе рубанкам і фуганкам. Наразае шыпы1#даўбе гнёзды. Адпілоўвае канцы. Склейвае асобныя часткі. Некалькі дзесяткаў аперацый праходзіць дошка, перш чым зрабіцца сталом або крэслам.
Яшчэ больш складаная апрацоўка металу. У доменных печах выплаўляюць чыгун. Чыгун перарабляюць у сталь.
Каб стальную балванку ператварыць у гатовыя вырабы, яе пракоўваюць цяжкімі паравымі молатамі. Абточваюць, фрэзеруюць, абпілоўваюць, даўбуць, свідруюць, загартоўваюць, шліфуюць, паліруюць, фарбуюць. Колькасць аперацый вызначаецца дзесяткамі, нават сотнямі.
Для кожнага віду апрацоўкі патрэбны асобы станок. Каб перадаваць загатоўку ад станка да станка, з цэха ў цэх, патрэбны пад’ёмныя краны, транспарцёры, цялежкі. Апрацоўка дэталей на многіх станках, іх перавозка патрабуюць многа часу і вялікай затраты працы.
Новыя пластычныя матэрыялы не маюць патрэбы ў складанай апрацоўцы — гэта іх першая перавага.
Дастаткова зрабіць металічную форму—і можна прасаваць сотні тысяч аднолькавых вырабаў.
3 пластмас можна не толькі прасаваць вырабы, але і адліваць іх, як з металу, і выдзімаць, як са шкла. 3 прасформы выходзяць гатовыя дэталі, якія не патрабуюць ні шліфоўкі, ні паліроўкі, ні афарбоўкі.
Замена металу пластыкамі дазваляе не толькі спрасціць тэхналагічны працэс вытворчасці вырабаў, але і значна паскорыць яго. Гэта і зразумела. Бо з дапамогаю адной толькі прасформы можна адпрасаваць 25 тысяч дэталей. Дэталі могуць быць простымі, такімі, як болт, штэпсель, чарніліца, могуць быць і вельмі складанымі. Цяпер прасуюць і вельмі буйныя дэталі. Напрыклад, у адну аперацыю робяць прапелеры самалётаў, корпусы аўтамабіляў.
Для апрацоўкі старых матэрыялаў патрэбны высакаякасны інструмент — разцы, свердлы, фрэзы, клупы, гайкарэзы, лякалы. Пры кожным заводзе ёсць інструментальныя цэхі. Інструмент вырабляюць самыя высокакваліфікаваныя рабочыя — інструментальшчыкі.
Для вырабу інструменту неабходны звышцвёрдыя сплавы, сталі асобых марак. Расход інструменту вялікі. Для апрацоўкі новых матэрыялаў інструменту амаль не патрэбна — гэта іх другая перавага.
Распілоўваючы бервяно на дошкі, прыкладна трэцюю частку драўніны прыходзіцца выкідаць — пілавінне і аполкі ў мінулым стагоддзі ўмелі толькі спальваць. У сталярным цэху пры апрацоўцы піламатэрыялаў у стружкі, пілавінне і абрэзкі ператваралася чацвёртая частка ўзятай драўніны. Большая частка драўніны — амаль палавіна—• ішла ў адходы.
He лепшая справа была і з металам.
Угар металу ў кавальскай справе дасягае 50 працэнтаў. Вельмі вялікія адходы і ў такарных цэхах. 3 іх штодзённа вывозяць груды стружак, апілак і абрубкаў.
Адходы не толькі знішчаюць большую частку карыснага матэрыялу, але і загрувашчваюць цэхі, заводскія двары, патрабуюць дадатковых выдаткаў, іх прыходзіцца вывозіць.
Пластычныя масы амаль не даюць адходаў. А калі адходы і атрымліваюцца, то неадкладна паступаюць назад у вытворчасць. Гэта трэцяя перавага пластычных мас.
Любы выраб з жалеза, чыгуну, сталі, дрэва мае патрэбу ў доглядзе, таму што жалеза ржавее, дрэва рассыхаецца, трэскаецца, гніе.
Вылічана, что ад іржаўлення чыгуначных рэек, жалезных фермаў-. мастоў і іншых жалезных канструкцый штогод разбураецца прыкладна чацвёртая частка сусветнай здабычы жалеза. Калі на працягу 1956 года ва ўсім свеце было здабыта звыш 300 мільёнаў тон жалеза, то запас раней зробленых з жалеза вырабаў за гэты год зменшыўся больш чым на 75 мільёнаў тон.
Мільярды тон металу ператвараюцца ў пацяруху. Каб захаваць металы ад карозіі, даводзіцца іх пакрываць ахоўнымі плёнкамі, нікеліраваць, храміраваць або фарбаваць. На афарбоўку лінейнага карабля водазмяшчэннем 40 тысяч тон патрэбна некалькі вагонаў фарбы. На Эйфелеву вежу ў Парыжы, пабудаваную ў 1889 годзе, за час яе існавання выдаткавана фарбы на суму большую, чым каштуе сама вежа.
Новыя матэрыялы не баяцца карозіі, яны не ржавеюць. Яны не маюць патрэбы ў ахоўнай афарбоўцы. Вырабы выходзяць з прасформы адпаліраванымі, зусім гатовымі. Гэта чацвёртая іх перавага.
Чорныя металы — чыгун, жалеза, сталь — цяжкія. Удзельная Bara железа 7,7; кубічны дэцыметр жалеза важыць 7700 грамаў. Дзвюхвосная чыгуначная платформа важыць столькі ж, колькі і перавозімы ёю груз.
Пластычныя масы ў 5—6 разоў лягчэйшыя за жалеза і ў 2 разы лягчэйшыя за алюміній. Гэта іх пятая перавага.
Старыя матэрыялы — косць, дрэва, метал і шкло, вядомыя чалавеку з даўніх часоў, мелі пэўныя, пастаянныя і нязменныя ўласцівасці. Косць моцная, даўгавечная, не ржавее, але з яе нельга зрабіць буйныя вырабы. Дрэва таксама моцнае, але яно гаручае і недаўгавечнае. Шкло цвёрдае, празрыстае, але крохкае. Жалеза коўкае, цягучае, моцнае, але ржавее. Медзь менш баіцца карозіі, чым жалеза, але яна і менш моцная.
Пластычныя масы спалучаюць у сабе розныя ўласцівасці. Яны лёгкія, як дрэва, празрыстыя, як шкло, хімічна стойкія, як каштоўныя металы, зластычныя, як рызіна.
Ператвараючы кавалак руды ў кухонны нож або кола, мы выкарыстоўваем уласцівасці металу плавіцца пры высокай тэмпературы і застываць пры ахаладжэніні. Мы можам, загартоўваючы сталь, павысіць яе моцнасць, але мы не можам зрабіць яе пластычнай пры нармальнай тэмпературы, дакладна таксама мы не можам зрабіць медзь празрыстай або пазбавіць метал цеплаправоднасці. He можам мы зрабіць і серу правадніком электрычнага току або камень мяккім.
Пластмасы ж з’яўляюцца яе толькі універсальнымі заменнікамі, але і дазваляюць атрымліваць тзхнічныя матэрыялы з любымі, патрэбнымі нам уласцівасцямі. I ў гэтым іх галоўная перавага.
Складанасць а-працоўкі старых матэрыялаў, вялікая колькасць аперацый, дарагоўля інструментальнай гаспадаркі, велізарныя страты на адходы, незлічоныя страты з-за ржаўлення перашкаджалі развіццю прамысловасці. Вытворчасць настойліва патрабавала новых матэрыялаў, якія дазволілі б спраоціць і патанніць апрацоўку.
Хімія была заклікана задаволіць патрэбы вытворчасці ў новых матэрыялах.
Іменна таму цэлюлоід, нягледзячы на ўсе свае недахопы, хутка ўкараняўся ў прамысловасць.
Іменна таму вучоныя настойліва шукалі новыя пластыкі.
4. Галаліт—«малочны» камень
Руіны храмаў, убранне грабніц, насценны жывапіс, папірусы і манускрыпты народаў старажытнай культуры прыцягваюць увагу не толькі археолагаў. Імі цікавяцца гісторыкі, фізікі, інжынеры і нават хімікі.
Многае ж з таго, што было вядома старажытным майстрам, з цягам часу сціраецца з памяці.
I здараецца так, што, вандруючы ў глыбіню гісторыі, даследчыкі даведваюцца аб надзівычайных вываходствах, зробленых задоўга да пачатку нашай эры. або знаходзяць карыоныя рэцэпты.
У мінулага можна многаму навучыцца.
Хімікі даследавалі састаў фарбаў, якімі карысталіся егіпцяне 5000 гадоў таму назад, і пераканаліся, што майстры, якія распісвалі сцены храмаў і грабніц, расціралі фарбы з тварагом. Казеін з’яўляўсл для фарбаў замацавальнікам. Таксама ж у адным з папірусаў знайшлося ўказанне, што егіпецкія фарбавальшчыкі ўжывалі тварог для замацавання фарбаў і на тканінах.
Ужыванне тварагу для мастацкіх работ было, як відаць, звычайнай справай для старажытных рысавалыпчыкаў. Устаноўлена, што і рускія мастакі яшчэ ў VIII стагоддзі карысталіся тварожнай масай для падрыхтоўвання фарбаў.
Калі пачаліся энергічныя пошукі новых вырабных матэрыялаў, хімікі ўспомнілі і пра тварог. Ён таксама можа быць карысным, бо кожная ж гаспад'йня ведае, што стары высахлы сыр цвёрды, як камень.
КНІГІ ОНЛАЙН
