Залаты птах
беларускія народныя чарадзейныя казкі
Для малодшага школьнага ўзросту
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 94с.
Мінск 2004
Тым часам злая мачыха ніяк не магла спаць ад зайздрасці, што гусар не яе дачку, а дзедаву замуж узяў. I ўсё думала, як жа яе са свету звесці.
Аднаго разу кажа яна сваёй дачцэ:
— Схадзі ты, дачушка, да сястры ў госці. Пакліч яе з сабою купацца ды ўтапі...
Паслухала Юля маці, пайшла ў госці да сястры. Падгаварыла яе купацца. На рэчцы кажа ёй:
— Сядзь ты, сястрыца, на кладцы, я табе плечы памыю.
Села Галя на кладцы, а Юля скінула яе ў ваду і пабегла дахаты. Чакаюць дома Галю — няма. Малы
сын плача, ніхто суцешыць не можа. Узяла яго нянька на рукі, пайшла ўздоўж рэчкі, гукаючы:
— Галя, Галюся, твой маладзён плача, есці хоча. Куры спяць, гусі спяць, адзін ён не ўсыпаецца, маткі не дачакаецца...
I чуе яна голас з вады:
— Ой, цяжка мне выйсці да сына: камень ногі падбівае, вада вочы залівае...
Пачуў малы сынок матчын голас і яшчэ мацней заплакаў.
— Ой, іду, сынок, ой, бягу,— адгукаецца маці.— Слухаць плач твой, сынок, не магу.
Выйшла маці з вады, накарміла сына — ён і заснуў. А сама назад пайшла.
Вярнулася нянька дадому, расказала, што было каля рэчкі.
Назаўтра сам бацька ўзяў залаты яблык і сына ды пайшоў да рэчкі. Прыйшоў на бераг і гукае:
— Галя, Галюся, твой маладзён плача, есці хоча. Куры спяць, гусі спяць, адзін ён не ўсыпаецца, цябе не дачакаецца...
Пачула маці сынаў голас і адказвае:
— Ой, іду, сынок, ой, бягу: слухаць плач твой, сынок, не магу.
Выйшла яна на бераг, накарміла сына — ён і заснуў. Тады муж дастаў з кішэні залаты яблык і даў жонцы. Як толькі ўкусіла яна залаты яблык — адразу апрытомнела.
Зарадаваўся муж, прывёў яе дадому. Сталі яны зноў жыць добра і шчасліва.
А злую мачыху з яе дачкою болып да сябе і на парог не пускалі.
ЦУДОЎНАЯ ДУДКА
аўно яно было ці нядаўна, так ці не так — W цяпер ужо, напэўна, ніхто і не ведае.
Ну, дык раскажам мы тое, што дзяды расказвалі сваім унукам, а ўнукі — сваім унукам.
Жылі некалі ў адным краі людзі ў згодзе ды ў ладзе. Зямлі многа, усюды вольна — адзін аднаму не перашкаджалі, а прыйдзе да каго бяда — адзін аднаму дапамагалі, бяду перамагалі.
Але вось панадзіўся аднекуль лятаць у той край страшэнны змей. Пачаў ён лятаць, людское дабро хапаць, сабе ў змяінае логава цягаць.
Нацягаў дабра — дзяваць няма куды! Надумаўся ён тады сабе харомы будаваць. Ды сам рабіць і не ўмее, і лянуецца. He прывык змей працаваць. Па-
чаў ён людзей лавіць, у сваё змяінае царства насіць.
Наловіць людзей і прымушае іх харомы будаваць, глыбокімі канавамі абкопваць, высокімі насыпамі абсыпаць, густою агароджаю абстаўляць. A служкам сваім — цівунам ды гайдукам — загады дае: людзей не шкадаваць, біць іх, караць.
Робяць людзі на змея як дзень, так ноч, працуюць, гаруюць, горкую долю праклінаюць, без пары паміраюць.
А змей усё новых людзей хапае. Нарабіў ён сабе людскаю працаю безліч харомаў, праклаў між імі дарогі, наставіў платоў-агароджаў.
Пухнуць людзі з голаду, мруць як мухі. I чым далей, тым горай: няма ратунку ад змея.
Але вось пастарэў змей, знясілеў і ляжыць, як здыхата, не можа ўжо людзей і іхняе дабро хапаць.
Тым часам змеевы служкі — цівуны ды гайдукі — самі панамі парабіліся ды пачалі са змеевых харомаў распаўзацца, за людзьмі ганяцца. I стала людзям яшчэ горш ад паноў, як ад дохлага змея. Нідзе ад іх не схаваешся: запаланілі яны ўвесь край.
А каб не быць да людзей падобнымі, навыдумлялі сабе паны розных новых імёнаў ды прозвішчаў. Хто назваў сябе Ваўком, хто Мядзведзем або іншым зверам, хто Каршуном, Варонай, а хто якім дрэвам.
Вось адкуль і ўзяліся паны Ваўкі, Свінскія, Асінскія... Простых жа людзей цяпер яны іначай як быдлам і не называлі.
Служаць людзі дохламу змею, служаць панам, апошняе ім аддаюць, а самі ў голадзе і ў холадзе за працаю свету не бачаць.
Гэтак і жывуць. Адны паміраюць, другія нараджаюцца, а палёгкі няма ніякай. I ніхто не ведае, што рабіць, каб жыццё змяніць.
Ды вось нарадзіўся ў тым краі хлопчык. Быў ён вельмі ж слабенькі: як заняпаў змалку, дык ніяк і паправіцца не можа. Такі ўдаўся кволы, што нават паны яго не чапаюць, на паншчыну не ганяяюць: нікому ён не патрэбны.
Вырас ён ужо, у гады ўвайшоў, а ўсё толькі з дзецьмі гуляе, як маленькі. I празвалі яго людзі Іванкам Прастачком.
Сядзіць Іванка Прастачок узімку на печы, цацкі з лучынак складае, а ўлетку пясок на прызбе перасыпае.
Трапілі аднойчы ў тую вёску, дзе жыў Іванка Прастачок, тры старцы-падарожнікі. Куды ні зойдуць — усюды пуста, ні жывой душы: усіх паны на работу пагналі.
Убачылі старцы на прызбе Іванку і зайшлі на яго двор адпачыць.
Селі, адпачылі, люлькі тытунём набілі. Памацалі ў кішэнях — ды ні ў кога крэсіва няма, каб агню выкрасіць. Просяць старцы ў Іванкі агню. Пайшоў Іванка ў хату, набраў з прыпечка жару ды вынес старцам.
Закурылі старцы люлькі, падзякавалі Іванку і пытаюцца, што ён дома робіць.
— Пясок на прызбе перасыпаю,— адказвае Іванка,— бо ўсё роўна, што ні рабі, то на паноў ідзе...
Паслухалі старцы Іванку, галовамі паківалі, потым леры ўзялі ды гучна зайгралі.
Першы раз зайгралі — вялікі розум Іванку далі.
Другі раз зайгралі — талент да слова і музыкі далі.
Трэці раз зайгралі — на паноў у сэрца гневу нагналі.
Пайшлі старцы, а Іванка чуе, як светла стала ў яго думках, як гнеў на паноў забушаваў у сэрцы... Пачаў ён за справу брацца, у свет збірацца.
Зрабіў дудку-весялушку ды так зайграў, што не толькі людзі — звяры і птушкі заслухаліся.
I стаў Іванка між людзей хадзіць, на цудоўнай дудцы іграць, праўду пра змея і яго слуг казаць.
Пачалі людзям вочы адкрывацца. Убачылі яны, што вялікая крыўда на свеце жыве: адны пануюць, а другія гаруюць, адны багаццю ліку не маюць, a другія з голаду паміраюць.
I дзе ні пройдзе Іванка, людзі там розуму ад яго набіраюцца, за вілы і сякеры хапаюцца ды з ліхімі панамі змагаюцца.
Думаюць паны, гадаюць, як Іванку са свету звесці.
Пачалі яны войска збіраць, Іванку шукаць. Чуюць голас на ўсходзе — шусь туды. Шаблі звіняць, пікі, як лес, тырчаць, гарматы, як гром, грымяць, a Іванкі нідзе не відаць...
Спыняцца паны з войскам, слухаюць, стаяць. Аж раптам чуюць голас на захадзе — Іванкава дудка іграе, людзей навучае, на вялікую бітву ўзнімае. Толькі пошчак ідзе-гуляе ад сяла да сяла, ад краю да краю.
Кінуцца паны на захад. Коні як віхор ляцяць, шаблі звіняць, гарматы страляюць, а дзе Іванка — не знаюць.
I з таго часу змеевым слугам ні ўдзень ні ўночы няма спакою. Як толькі дудку пачуюць, дык адразу
мароз у іх па скуры пойдзе, бо чакаюць яны сабе бяды, як вол доўбні.
Дудка ж свішча, дудка іграе, пошчак далёка па свеце гуляе, людзей збірае. Яго ні злавіць і з гармат не збіць. Усюды ён шлях пракладае, ніякіх межаў не знае.
Іграе дудка, іграе, а прыйдзе час — усіх паноў пазнішчае.
АНДРЭЙ ЗА ЎСІХ МУДРЭЙ
Жыў адзін цікаўны хлопец Андрэй. Хацеў ён усё ведаць. Куды ні гляне, што ні ўбачыць, аб усім у людзей распытваецца, да ўсяго да” пытваецца. Плывуць у небе хмары... Адкуль яны ўзяліся? Куды плывуць? Шуміць за вёскаю рака... Куды бяжыць яе вада? Расце лес... Хто пасадзіў яго? Чаму птушкі з крыламі, усюды вольна лятаюць, а ў чалавека няма крылаў?
Адказвалі яму людзі, адказвалі, нарэшце бачаць, што і самі не ведаюць, што адказваць.
— Ты, Андрэй, хочаш быць за ўсіх мудрэй,— пачалі смяяцца з яго людзі.— Хіба ж можна ўсё ведаць?
Ды не верыць Андрэй, што нельга ўсяго ведаць.
— Пайду,— кажа,— да самога сонца: яно ўсюды
свеціць, усё бачыць і ўсё ведае. Яно мне і раскажа, чаго я сам не ведаю.
Пакінуў ён сваю хатку ды і пайшоў шукаць таго месца, куды сонца на начлег спускаецца.
Ідзе ды ідзе, бачыць — сядзіць пры дарозе на камені чалавек ды пытаецца ва ўсіх: «Дакуль я тут сядзець буду?»
Андрэй яму таксама нічога не мог адказаць.
Пайшоў ён далей. Бачыць — чалавек падпірае плячыма плот.
— Што гэта ты, дзядзька, робіш? — пытаецца Андрэй.— Навошта гэты стары плот падпіраеш?
— He ведаю... Можа, ты ведаеш?
— Каб ведаў, дык не шукаў бы таго, хто ўсё ведае,— адказаў Андрэй і рушыў далей сваёю дарогаю.
Прайшоў крыху, бачыць — чалавек смецце пераграбае.
— Навошта ты, дзядзька, смецце пераграбаеш?
— He ведаю...
— Ну і я не ведаю,— сказаў Андрэй і пайшоў далей.
Доўга ён ішоў ці нядоўга, прыйшоў у вялікі лес. Цэлы дзень блукаў па ім, нарэшце пад вечар выбраўся на палянку. I тут яму раптам аж вочы засляпіла: такі бляск з палянкі рэзнуў. Аджмурыў ён вочы, бачыць — недалёка сонцавы палацы, як агонь, гараць. Ледзьве ўвайшоў ён у палацы — нічога ад бляску не відаць. Разгледзеўся сяк-так, бачыць — сядзіць у крэсле старэнькая сонцава маці.
— Чаго ты, хлопча, прыйшоў сюды? — пытаецца яна.
Пакланіўся ёй Андрэй і кажа:
— Прыйшоў да сонца пра сёе-тое распытацца...
— Пра што гэта сёе-тое?
— Ды пра ўсё, чаго сам не ведаю.
— А чаго ж ты сам не ведаеш?
Пачаў ёй расказваць Андрэй, а старая слухала, слухала ды і пазяхаць стала.
— Добра,— кажа яна,— пачакай крыху — хутка сын вернецца нанач. А я тым часам падрамлю: вельмі ж змарылася за доўгі дзень.
Выйшаў Андрэй з палацаў, наклаў агню, пачаў смажыць сала на ражончыку: прагаладаўся ж за доўгую дарогу!
Наеўся ён сала з хлебам. Захацелася піць. Пайшоў да рэчкі і нагнуўся да вады.
Раптам бачыць — падымаецца з дна ракі дзяўчына, ды такая прыгожая, што і вачэй не адарваць. I дзяўчына на яго заглядзелася.
— He пі вады з ракі,— кажа яна,— бо сонца цябе спаліць!
— Але ж мне вельмі піць хочацца...
— Ідзі за мною.
Прывяла яго дзяўчына да старога дуба, а з-пад яго б’е крыніца чыстай сцюдзёнай вады.
Нагнуўся Андрэй і напіўся ўволю крынічнай вады. Тым часам пачало апускацца з неба сонца ў свае палацы. Трэба да яго ісці, ды не можа ён з прыгожаю дзяўчынаю расстацца.
— Ты ж глядзі, не кажы сонцу, што мяне тут бачыў,— сказала дзяўчына, узнялася ўгору і заблішчала адтуль яснаю зоркаю.
Пайшоў Андрэй у палацы. А там сонца гэтак пячэ, што аж сцены палацаў трашчаць. Але Андрэю нішто — напіўся крынічнай вады, дык і не можа сонца яго даняць. Толькі шапку насунуў на лоб, каб вачэй не высмаліла.
Расказаў ён сонцу, чаго прыйшоў.
Сонца кажа:
— Вучыць цябе мне няма часу. Але я зраблю так, што ты ўсё сам будзеш ведаць.
Пры гэтых словах сабрала сонца ўсе свае промні ў адзін пучок ды бліснула яму ў галаву. I адразу адчуў Андрэй, што галава яго стала яснай і светлай, толькі надта гарыць, а сэрца раптам халодным зрабілася, як лёд...
КНІГІ ОНЛАЙН
