Апавяданні
Іван Чыгрынаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 207с.
Мінск 2007
...Да бярозавага балота Рэйдзіху павёў суседскі хлопчык, дзесяцігадовы Аўласаў Міцька. Яго ледзь угаварыла Ганна схадзіць туды з Рэйдзіхай. Рушылі яны па загароддзю, абыходзячы вёску з другога боку. Гэту дарогу выбрала сама Рэйдзіха. Ідучы ўслед за Міцькам, вакол якога круціўся вялікі чорны пёс, старая горбілася і спатыкалася, але ўсё прыбаўляла кроку, быццам уцякала куды, чуючы за сваёй спіной буру. Неўзабаве яны падышлі да бярозавага балота. Міцька трохі патупаў каля кустоў, потым спыніўся і з хлапечай абыякавасцю паказаў на дзірван:
— Недзе тут...
Сабака, пачуўшы гэтыя словы, успрыняў іх пасвойму, як каманду шукаць, і скокнуў да таго месца, куды паказаў рукою Міцька. Павіскваючы ад якойсьці незразумелай сабачай радасці, ён зашкроб сваімі вялікімі белымі лапамі па зялёным дзірване,
і хутка з-пад яго вострых кіпцюроў пасыпаўся, як руда, балотны пясок. Але Рэйдзіха не дала капаць далей. Яна нечакана падскочыла да сабакі, пхнула са злосцю босай нагой і павалілася, бы падкошаная, на дзірван, прыпала да яго сваімі высахлымі грудзьмі. Яна не плакала. Затое часта і трывожна цяпер білася ў грудзях, гатовае вылецець адтуль назусім, яе кволае старэчае сэрца. Удары яго, напэўна, чуваць было нават праз тоўсты, паточаны чарвямі дзірван. Рэйдзіха штосьці шаптала, варушачы сухімі вуснамі. Рукі яе, жоўтыя і слабыя, сутаргава і бездапаможна коўзаліся па мокрай, яшчэ не высушанай ад расы траве, быццам намагаліся награбці на гэтым роўным шматгадовым дзірване магільны курганок.
1963
ПЛЫВУН
Адам Ружанцоў доўга разглядваў альбом, які яму падаў мастак Бараноўскі, гартаў няспешна старонкі, усё ўглядаўся ў твары будаўнікоў азотнатукавага завода, што былі намаляваны там. Але кожны раз, быццам міжвольна, вяртаўся да аднаго і таго ж партрэта. Ружанцову чамусьці здавалася, што чалавека гэтага ён ужо некалі ведаў. Толькі вось нечага забыўся, і цяпер, як ні спрабаваў разварушыць сваю памяць, яму не ўдавалася гэта: твар і сапраўды нібыта знаёмы — ці то бачыў калі, ці, можа, нават жыў разам. Тады Ружанцоў спытаў у Бараноўскага. Той паглядзеў і сказаў:
— А-а-а, гэта брыгадзір бетоншчыкаў. Я забыў прозвішча. Але ў Толі Арэхвы недзе запісана. Мы ж збіраемся альбом гэты выдаць. Цяпер Анатоль
тэксты рыхтуе.— Мастак падміргнуў Ружанцову і раптам рассмяяўся.— А што,— спытаў,— дрэнна схоплена? Магчыма, але зарысоўваў я не з натуры. Усіх яго бетоншчыкаў з натуры, а самога брыгадзіра — не. He было яго тады на будоўлі. Ездзіў некуды. Давялося з фатаграфіі браць, з Дошкі гонару. Вядомы там чалавек! Вось-вось Героя схопіць, можа, нават прадстаўлены ўжо. Я добра не ведаю, але Анатоль нешта гаварыў.
Ружанцоў зноў схіліўся над партрэтам, паўглядаўся колькі часу — няйначай знаёмы чалавек! — тады яшчэ спытаў:
— Дык ты не ведаеш прозвішча?
— He, не помню. Ды мне і не патрэбна яно. Мне галоўнае твар каб. А ты пазвані Арэхве. У яго ўсё запісана.
Ружанцоў пазваніў.
— Прозвішча? — занепакоіўся нечага на тым канцы проваду Арэхва.— Канечне, ведаю. Галкоўскага на азотнатукавым усе ведаюць. Хочаш падрабязнасці? Калі ласка. Галкоўскі, Іван Пятровіч, брыгадзір брыгады бетоншчыкаў. Брыгада змагаецца за званне брыгады камуністычнай працы. План... працэнты... Ага, ты хочаш біяграфічныя звесткі? Добра, слухай... Нарадзіўся ў тысяча дзевяцьсот трыццаць першым годзе, жыў у вёсцы Зацішша...
«Значыць, гэта сапраўды Янка Галкоўскі»,— падумаў Ружанцоў і раптам адчуў, што сам захваляваўся, спытаў, перапыняючы Арэхву:
— Ну, а які ён, Галкоўскі?
— Як які? — не зразумеў яго Арэхва.— Ты не сумнявайся. Павер мне, старому газетнаму прайдзісвету. (А самому яшчэ і дваццаці пяці няма.) Я гэту кандыдатуру абмацаў і знізу і зверху. Герой працы. Начальства здаволена ім амаль на дзевяноста працэнтаў, бетоншчыкі — на ўсе сто. Так што павер
мне, старому газетнаму прайдзісвету, кандыдатура прахадная ва ўсіх адносінах.
— Ты з ім сам гаварыў?
— Дастаткова, што я бачыў, як ён працуе. Астатняе ўзяў з асабістай справы. Начальства таксама ў курсе. Так што павер мне, старому газетнаму...
— Добра, стары, я веру,— перапыніў Ружанцоў Арэхву.
* * *
Там, дзе жыў у маленстве Адам Ружанцоў (а гэта было на паўднёвым усходзе), хлопцаў называлі Іванамі, і Янка быў адзін, можа, на ўвесь раён — гэта сын ветфельчара Галкоўскага. Прывёз яго ветфельчар з заходняй граніцы, здаецца, з-пад самых Сувалак, калі ў трыццаць дзевятым Чырвоная Армія была ў вызваленчым паходзе. Тым часам сам ветфельчар паходзіў з мясцовых — у Зацішшы некалі бацька яго, Нупрэй, служыў у пана і разам з панам пераехаў у Прывіслянскі край. I вось цяпер Нупрэеў сын успомніў раптам, што недзе за Крычавам ёсць бацькава зямля — яму здалося, што яна надта далёка ад вайны, якая шугала ў Еўропе. Узяў — прыехаў. Прывёз таксама з сабою васьмігадовага хлапца і раматусную жонку. Але Галкоўскі, на шчасце, меў добрую сялянскую прафесію — ветэрынара, таму хутка абжыўся на новым месцы, стаў сваім чалавекам на ўвесь сельсавет, бо ў кожным двары былі і каровы, і парсюк. У школу Янка Галкоўскі пачаў хадзіць за тры кіламетры ад пасёлка, у Зялёны Бор, тады Адам Ружанцоў і пабачыў першы раз ветэрынаравага сына: па-першае, на «новенькіх» заўсёды збіраліся глядзець усёй школай, а па-другое, гэты Галкоўскі меў яшчэ і незвычайнае для тутэйшага вуха імя. Хлопец ён быў, як
кажуць, свой — спрытна бегаў басанож па леташніх шышках у школьным сасонніку, патрапляючы аднагодкам, прасіў у старшакласнікаў «пусціць дымок», нават не шкадаваў дзеля гэтага свайго лба (плата за адну зацяжку тады складалася з пяці пстрычак) і ведаў на памяць акрамя «Ойча наш» яшчэ «Здровась Марыя». Гаварыў ён толькі па-беларуску, умеў папольску і зусім не ведаў рускае мовы. Быў рослы і гэтым вылучаўся ў класе. Проста хлопец, пэўна, рос, гледзячы на макаўкі дрэў: меў доўгую тонкую шыю, на якой, здавалася, ледзьве-ледзьве трымалася лапавухая галава. Першы час яго дражнілі ў школе — а ў школе, калі памятаеце, усіх як-небудзь дражнілі! — «кашчэем бессмяротным». Усе смяяліся — палякі «закармілі» Янку... Але сын ветфельчара Галкоўскага прыбываў у целе даволі хутка. Гадоў праз шэсць ён ужо хадзіў з касою і дужаўся з мужчынамі.
Ветфельчар Галкоўскі ўцякаў ад вайны. Ён і сам пра гэта гаварыў. Але вайна дагнала яго. Ужо ў сярэдзіне жніўня сорак першага года немцы прыйшлі і ў Зацішша. Праўда, пабылі яны ў пасёлку нядоўга. Пастаялі дзён колькі, пасля пераехалі ў Зялёны Бор, у вёску, дзе было паболей курэй і яек, і адтуль ужо зніклі ці не на паўтара года. Навокал у вёскі наведваліся яны часта. Нават цэлыя гарнізоны былі, асабліва па той бок ракі, дзе не было лесу — на многія кіламетры адно поле ды рэдка калі ўрочышча якое ці гай. У Зацішша немцы наскочылі зноў пад канец сорак другога года, як адступала ў Мглінскія лясы Фёдараўскае злучэнне ўкраінскіх партызан. Апошні бой у іх тады быў за Цыкунамі, што непадалёку ад мястэчка, там немцы і адсталі нарэшце ад ар’ергарда злучэння. Але ненадоўга. На трэці дзень ужо ўсе зарэчныя вёскі былі заняты. Партызаны пайшлі далей, у глыб лесу. Тады немцы, раззлаваныя няўдачай, пачалі лютаваць наўкруг.
I каб не даць прытоку ў Фёдараўскае злучэнне новых мсціўцаў, камандаванне карнай экспедыцыі аддало загад знішчыць у вёсках усё мужчынскае насельніцтва, якое магло насіць зброю.
Згарэла тады і Зацішша. Згарэў у калгасным свірне і ветфельчар Галкоўскі. Але сына яго ўратаваў лёс. Янку таксама вялі разам з бацькам і іншымі зацішанскімі дзядзькамі ў свіран. I раптам канвойны, пажылы і згорблены, можа, ад марозу, немец, піхнуў хлапца перад самымі варотамі свірна ўбок — пашкадаваў, і той паляцеў кумільгом у снег, пераскочыў неяк цераз сумёт і даў драпака з пасёлка, цаляючы па дарозе, што вяла ў вёску. Неўзабаве туды прыйшлі і зацішанскія бабы з малымі дзецьмі — без аніякага скарбу, хто ў чым паспеў выскачыць.
Вёскі навакольныя гарэлі не ў адзін дзень. I таму клубы жоўта-белага дыму, які мала калі чарнеў, доўга віселі над заснежанымі палямі і стоенымі лясамі. I ўвесь час у паветры стаяў пах гарэлага чалавечага мяса. Карнікі, відаць, збіраліся падпаліць усе вёскі, што былі па гэты бок ракі. Зялёны Бор таксама быў ачэплены, аўтаматчыкі на лыжах і ў белых маскхалатах шнырылі наўкол — у вёску прапускалі ўсіх, у тым ліку і пагарэльцаў, а з вёскі ўжо не выпускалі нікога, каб не дапусціць зносін з партызанамі. Тым часам партызаны-фёдараўцы быццам расталі дзе. Іх чамусьці не магла знайсці ў зімовых лясах ні наземная разведка, ні паветраная. Тады нарэшце і паступіла каманда аднекуль зверху — спыніць карную экспедыцыю. Разам з гэтым была нечакапа спынена і акцыя супроць лясных вёсак і іх жыхароў. Такім чынам уцалеў і Зялёны Бор. Немцы знялі свае пасты з усіх сцежак і дарог і, здаецца, на другі дзень уранні рушылі да чыгункі грузіцца ў вагоны, а пагарэльцы — і з Зацішша, і з Кавычач, і з Мялька, і з Гарадка — пачалі рассяляцца
па дварах. Ружанцовы прынялі да сябе Галкоўскіх — хворую ўдаву і яе сына. У Ружанцовых Галкоўскія пражылі да восені сорак трэцяга года, калі прыйшло вызваленне. За гэты няпоўны год сумеснага жыцця і пасябравалі як мае быць Адам Ружанцоў і Янка Галкоўскі. Пераехалі Галкоўскія зноў у Зацішша ў пачатку кастрычніка, пасля таго як згарэў перад боем Зялёны Бор. Цяпер ім усё роўна было, дзе капаць зямлянку — у Зялёным Бары ці ў Зацішшы,— і яны падаліся на сваё пажарышча.
Спаленыя ў вайну вёскі адбудоўваліся марудна і з вялікімі цяжкасцямі, нягледзячы на тое, што побач быў лес. К канцу вайны ў Зацішшы ў хатах жылі толькі дзве сям’і — агорала неяк сабе халупу Гапка Верамеева, у якой быў гатовы зруб, што прастаяў непрыкметна за гародамі ў алешніку ўсю акупацыю, ды яшчэ Іван Пастухоў, аднаногі сапёр, які адваяваў сваё на Проні, сабраў нарэшце талаку, і яму за адну нядзелю — з раніцы да вечара — бабы і падлеткі, такія, як Янка Галкоўскі, скідалі на старым пажарышчы яго зруб. Астатнія пагарэльцы пачалі будавацца ў пасёлку пасля вайны ўжо. Каб вывесці людзей як хутчэй з зямлянак, дзяржава стала даваць пазыкі на будаўніцтва хат. У раёне пачалася яшчэ адна народнагаспадарчая кампанія — кампанія «па высяленню пагарэльцаў з зямлянак», прынамсі, так яна называлася ў пратаколах пасяджэнняў розных устаноў. Вобласць націскала на раён, раён у сваю чаргу на сельсавет, a сельсавет... на ўдоў. У вёску прыязджалі нават спецыяльныя ўпаўнаважаныя. Па Зялёнаборскаму сельсавету такім упаўнаважаным быў цыбаты Галуза, старшыня раённага ДТСАРМа, чалавек, аднолькава ласы як да гарэлкі, так і да баб. I вось аднаго разу гэты ўпаўнаважаны прыходзіць пад мухай да Галкоўскіх.
КНІГІ ОНЛАЙН
