Апавяданні
Іван Чыгрынаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 207с.
Мінск 2007
скурай на твары. Жыццё на тое і мае ў сваім распараджэнні час, каб перайначваць нас на свой капыл: маладога чалавека робіць старым, прыгожага — непрыгожым, дужага — нямоглым. Парфён таксама не выключэнне, падумаў я.
А ён яшчэ сказаў:
— Пасылаюць мяне зноў у бальніцу. На праверку. To забяры мяне неўзабаве адтуль. Ты ж на сваім матацыкле часта бываеш у раёне.
Вядома, я з ахвотай кіўнуў галавой, маўляў, не турбуйся.
Але зрабіць гэта доўга не выпадала. Спярша сам Парфён марудзіў з ад’ездам на лячэнне, а там дактары ў сваю чаргу, як бывае, за яго ўзяліся. Словам, прамінула нямала часу, пакуль яго адпусцілі адтуль.
Дзіўна, але бальніца яго не палохала, наадварот, чалавек нават пажвавеў, стаў нібыта ранейшы, і ўсё пытаўся па дарозе дамоў, як ён цяпер выглядае.
— Добра,— казаў я, і ён рабіўся яшчэ болып весялейшы.
— Вось прыеду дамоў,— казаў Парфён,— і зраблю адну добрую справу. I наогул, я цяпер паклаў сабе за мэту — штодня рабіць хоць па адной добрай справе.
— А то ты іх не рабіў дасюль?
— He, тут іншае. Тут зусім іншае.— А што іншае — не гаварыў, усё роўна як пакідаў на самы паследак.
Дарога была пясчаная, пасля нядаўняга дажджу, і матацыкл гурчаў натужна, заглушаючы часам нашу размову, якая ўсчыналася на кароткі час, затым аціхала. Але і гэты раз Парфён здзівіў мяне. I, мусіць, найбольш за ўсе разы. Мы тады выехалі з лесу, наперадзе вырасла вёска, здаецца, Папаратня.
— Во тут во, дзе мы едзем зараз,— паказаў ён, перасільваючы голасам і вецер, і незмаўкальны за-
лівісты матор,— апынуўся я некалі сведкам, як расстрэльвалі ў вайну чалавека.— I далей ні слова, быццам зацяўся.
А я тым часам падумаў — адкуль у яго гэтакая забыўчывасць, нават — дзіўнае ўсёдараванне, якога не павінна быць у адносінах да таго нашага мінулага. Але чамусьці таксама не сказаў. Адклаў на другі раз. Толькі другога разу ўжо не было...
У тое ж лета Парфён памёр. Калі вясковыя кабеты абмывалі нежывое, халоднае цела, то вельмі бедавалі, шкадуючы чалавека: колькі на ім адкрылася ран і як ён дасюль увогуле жыў з імі... I яшчэ адна акалічнасць выклікала здзіўленне ў вяскоўцаў, што сышліся на пахаванне: каля Парфёнавай труны ўсе ўбачылі нарэшце шматлікія яго ўзнагароды, сярод іх — дзве салдацкія Славы. Відаць, трэцяя недзе згубілася, не знайшла Парфёна.
1984
KOH1
Некалі мяне ўгаворвалі напісаць пра конюха нарыс. Але я не напісаў. I кніга тая ў Магілёве выйшла без майго нарыса. У мяне ў бібліятэцы яна ёсць. Часам, калі яна трапляецца на вочы, я бяру яе Ў РУКІ, гартаю старонкі і кожны раз бачу недзе на сярэдзіне нарыс пра таго конюха, але напісаны другім аўтарам, і мне становіцца ад гэтага нібыта ніякавата. Ніякавата не таму, што не здолеў тады напісаць, ніякаватасць ад іншага — ад таго, што не зусім тое пра яго напісана. Хоць, вядома, гэта таксама адноснае — тое, не тое, проста я напісаў бы іначай пра таго чалавека.
А так — я ездзіў тады на конезавод. Было гэта зімой, у самыя сумёты, калі нічога цікавага, здавалася б, не магла даць паездка. Уласна кажучы, яна і не дала. Мы пахадзілі з конюхам па стайні, падзівіліся на коні; я запісаў іхнія клічкі, радаслоўную, узятыя ад бацькоў і набытыя якасці; сёе-тое занатаваў на паперы пра самога конюха — дзе нарадзіўся, дзе працаваў дагэтуль, чаму пераехаў з добрага калгаса сюды, на конезавод...
— Так выйшла,— сказаў ён.
Яго звалі Антонам, а тады пачаў тлумачыць: сапраўды, ён атрымаў Героя яшчэ ў калгасе, але пасля шмат што памянялася ў жыцці, галоўнае ж — звяліся паступова ў гаспадарцы коні; вось ён і працуе ўжо колькі гадоў тут, на конезаводзе.
Матэрыялу, які сабраў я ў часе камандзіроўкі, хапала для нарыса, нават дадумваць мала што спатрэбілася б, але я адразу ўжо ведаў, што пісаць не стану. I не таму, што штосьці мне не спадабалася ў самім чалавеку ці ў ягонай справе. He. Антонавы коні былі гладкія і прыгожыя, з доўгімі, усё роўна як знарок вырашчанымі грывамі, і сам Антон прыгодны быў у героі; праўда, можа, залішне гаваркім здаўся, але гэтая акалічнасць не выклікала ў мяне адмоўнага пачуцця, не кажучы ўжо аб непрыязнасці. I тым не менш, паўтараю, пісаць нарыс я не стаў. Цяпер хочацца тлумачыць гэта рознымі прычынамі, першая сярод якіх з’яўляецца і самай простай, бо сапраўды лепей было б прыехаць на конезавод улетку, як кажуць, пабачыць усё на прыродзе, з табуном і начлежным вогнішчам... Між тым была яшчэ адна прычына, гэта я магу сказаць сёння дакладна, можа, нават і самая важная, якая канчаткова паўплывала на маё рашэнне; яна дзейнічала хутчэй за ўсё несвядома, але дзеянне яе было падобна на пах, што адбівае ў чалавека смак ад нечага надоўга, a то і назаўсёды. Spa-
зумеў я гэта потым, бадай, ужо гадоў праз колькі, як з’ездзіў на той конезавод другі раз.
Але растлумачыць апошнюю прычыну якраз цяжэй. Нават не ўпэўнены, ці зразумелае будзе тлумачэнне. А справа ўся ў конскіх клічках, у тых імёнах, якія насілі гэтыя жывыя, не дужа вольныя істоты; так, у імёнах, але таксама і ў словах адной частушкі, што прыйшла тады на памяць у канюшні. Праўда, ведаў я з яе ўсяго адзін радок — аб тым, што «конная Будзённага» некалі «пайшла на каўбасу». I ўзнік ён у памяці па асацыяцыі, калі Антон назваў Рулетам самага грывастага жарабка пегай масці. Так яно і склалася адно ў адно, як наўмысна — спярша Антонава апраўданне, што, маўляў, коні ў калгаснай гаспадарцы звяліся, таму давялося пераязджаць сюды, затым гэтая конская клічка — Рулет, пасля даўняя частушка, якая засталася ў памяці маёй, няйначай, ад вайны, з часу нямецкай акупацыі. I ўсё гэта, кажу, сышлося разам, стаўшы своеасаблівай псіхалагічнай перашкодай. Да таго ж я помніў яшчэ, як пасля вайны ўжо сапраўды забіралі з калгасаў коні не куды-небудзь, а на «загатжывёлу».
Другі раз паехаў я на конезавод сапраўды ўлетку. Але хутчэй за ўсё не таму, што нарэшце рашыўся напісаць пра Антона. Няйначай, што абяцаў у першы прыезд наведацца на конезавод і другой парой, балазе, што моцна запрашаў тады дырэктар, маўляў, улетку ў пойме Віхры куды прыгажэй, чым зімой, і зноў жа — як гэта чалавеку, які змалку прывык ганяць коні на начлег, не хочацца пасядзець сярод ночы ля вогнішча... Так што спакуса для другой паездкі была і без таго.
Пойма Віхры, яе выгляд у чэрвені месяцы сапраўды пацвердзілі ўсё, чаго можна было наперад чакаць: злева скрозь распасціраліся заліўныя лугі, шчыльна
парослыя пярэстым каляровым разнатрауем, якое здалёку чамусьці здавалася ажно сінім, нават фіялетавым, нібыта іх, тамашнія лугі, займала ад краю да краю адна аўсяніца; справа, па другі бок ракі, высіўся стромы бераг з белымі вымоінамі пяску на адхонах, што нагадвалі паўночныя дзюны; а па-над тым берагам, як акінуць вокам у два канцы, нібыта вытыркаліся аднекуль з глыбіні зямлі няроўныя камяніцы старажытнага горада, можа, самага ранняга ў нас.
У другую паездку ў мяне часу было больш, чым тады, калі наведваўся на конезавод у лютым месяцы. I яго траціў як хацеў, балазе цяпер не быў абмежаваны ніякімі акалічнасцямі, якія б звязвалі рукі,— як кажуць, свая воля і свая няволя, а тут ахвота. Знаходзячы кожны раз хоць якую прычыну, проста для сябе, удзень я смурыжыў паміж лозамі густую, акурат авечая скура, траву; часам, усё роўна як зачараваны, падоўгу ўзіраўся цераз раку ў сцішаны горад, думаючы чамусьці — і зусім не з-за ўвагі да гісторыі — больш пра тыя далёкія часы, калі татара-мангольская конніца, дакаціўшыся сюды ад самай Волгі, не раз і не два таптала гэтыя лугі і заўсёды заканчвала тут, на Віхры, няўдачай свой чарговы набег; а ўначы мы з Антонам сапраўды палілі вогнішча, кожны раз выбіраючы не так для сябе, як для табуна, новае месца, хоць у выбары і існавала заканамернасць, нават не заканамернасць, называць наш выбар такім чынам было б занадта,— проста кіламетры за тры ад Віхры выбівалася аднекуль з сярэдзіны «святая» крыніца, і мы ўзялі сабе за звычай браць з яе ваду на гарбату. Чаму гарбату? Гэтае слова першы сказаў Антон, a я пасля не стаў гаварыць звыклае «чай», так і павялося паміж нас — гарбата ды гарбата. Ну а чаму крыніца святая? Таксама тлумачэнне знайшлося.
— At,— махнуў рукой Антон, калі я пацікавіўся гэтым,— папы недзе агледзелі яшчэ ў старыя часы, пасля зруб узвялі. Раней нават імшу правілі каля гэтай крыніцы. Цяпер гэта звычайны калодзеж. Ну а вада ў ёй сапраўды смачная. У кожным разе незвычайная. Нешта ў ёй ёсць такое, што адрознівае яе ад іншых. Ці мала за жыццё давялося піць з якіх крыніц, а гэта...
Вада і праўда была цудоўная, калі можна ўвогуле так гаварыць пра ваду. Пахучая, акурат разварыстая, з яе атрымлівалася чай-гарбата. Але ў тым, што гарбата выходзіла такая, вінаваты быў, канечне, Антон. Ён умеў варыць яе, іначай не скажаш, бо чалавек варыў гарбату, а не заварваў: клаў у вядро цэлы ахапак, загорнуты ў марлю, розных траў, які, можа, аднаму яму і вядомы, доўга трымаў на ціхім агні, пасля адцэджваў і ўжо затым разліваў па кубках. Пілі мы ягонае пітво няспешна і моўчкі, акурат насцярожвалі спалохаць штосьці, да таго ж заўсёды без цукру, як юшку. I калі я не вытрымліваў, пачынаў хваліць гарбату, Антон адно ўсміхаўся ды чамусьці з палёгкай уздыхаў, прамаўляючы сваё звыклае «ат», у якім кожны раз чулася то своеасаблівае адмаўленне чагосьці, то, наадварот, амаль поўная згода, і мне, прызнацца, спярша не адразу ўдалося адчуваць гэтую розніцу. Акрамя ўсяго іншага, Антон цяпер зусім непадобны быў на сябе, на ранейшага. I не падобны перш за ўсё сваёй неразгаворлівасцю. Калі зімой ён быў залішне гаваркі, ажно мітуслівы, нібыта хацеў знарок спадабацца, дык гэты раз яго акурат падмянілі, можа, ён нават і ў галаве ўжо не меў, што я прыязджаў некалі пісаць пра яго. Словам, чалавек раптам зрабіўся, няйначай, самім сабой. Падрыхтаваўшы гарбату, Антон звычайна садзіўся на грудку, крокаў за колькі ад вогнішча, але не на такой адлегласці, каб схавацца ў змроку. Я заўсёды бачыў яго
ссутуленую постаць і гарбаносы профіль, даволі было дзеля гэтага адно кінуць у той бок позірк; дзіўна, але і ўначы я часта адчуваў ягоную жывую прысутнасць, дастаткова было, напрыклад, прачнуцца, як ён тут жа не спаў, маючы клопат пасвіць коні і мяне губляць з поля зроку. 3 гэтага поваду ён неяк сказаў:
КНІГІ ОНЛАЙН
