Апавяданні
Іван Чыгрынаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 207с.
Мінск 2007
Чалавек дастаў з кішэні пачак, адарваў ад складзенай газеты на самакрутку і насыпаў махоркі. Пасля доўга, нібыта маючы асаблівую здаволенасць ад гэтага, круціў цыгарку. Рукі ў яго дрыжалі, шафёру кінулася гэта ў вочы, і ён ажно прыпыніў «газік». Але чалавек не захацеў, каб праз яго спыняліся на дарозе, сказаў:
— Ты давай едзь.
Ён прыкурыў ад запалкі, выпусціў у расчыненае акенца дым.
— Значыць, рушылі мы...
— 3 Магілёва,— падказаў шафёр.
— Ага, з Магілёва,— кіўнуў галавой чалавек.— От зараз мы будзем праязджаць міма Чачэвіч, а я гэтыя Чачэвічы помню яшчэ з таго часу. Капранаўка ад іх вярсты дваццаць дзве будзе. Дык от у Капранаўцы і здарыўся той выпадак. Але Уладзіміра Ільіча мы ўсё ж не падвялі. Добра-такі пахадзілі на сваіх браневіках амаль па ўсім польскім фронце. Праўда, на Аршаву не пайшлі тады. Каманды такой не паступіла, сілы было малавата. Яшчэ ж Урангеля не дабілі. Гэта пасля ўжо на Аршаву пайшлі, калі з Крыма войскі вярнуліся. Але мы сваю справу зрабілі. Наш трыццаць пяты бронеатрад нагнаў-такі жаху на легіянераў. Экіпажы падабраліся хвацкія. У нашым «фіяце», напрыклад, было пяцёра. Пімен Магільніцкі таксама, як і я, шафёр, два кулямётчыкі ды
камандзір. Абодва кулямётчыкі і камандзір загінулі на Бярэзіне. Засталіся мы з Піменам ды яшчэ шафёр на аўтамашыне, што вазіла за намі боезапасы. Праўда, і ў браневіку ў нас хапала гранат і патронаў. A страляць з кулямётаў мы таксама ўмелі з Піменам. Так і мяняліся — то ён вядзе бранявік, а я за кулямётам сяджу, то я вяду бранявік, а ён з кулямёта па легіянерах страляе. I от аднаго разу атрымліваем каманду накіравацца ў Капранаўку. Тады якраз палякі было памелі верх над намі. А што за Капранаўка тая, не ведаем жа. Паказалі нам яе на карце ў штабе, паглядзелі — аказваецца, звычайная вёска. Ну, каманда ёсць каманда. Трэба выконваць. У штабе меркавалі, што легіянеры ад Бярэзіны будуць рухацца да Друці, і мы павінны былі перакрыць дарогу, не даць зайсці далёка ў тыл нашым. Выехалі мы з атрада, які к таму часу парадзеў — некалькі браневікоў было падбіта,— дык выехалі мы гэта з атрада ўранні. Маразы стаялі калядныя. Удзень яшчэ нічога, сонца тады, помню, свяціла днём, але ўначы было холадна сядзець пасярод брані, нават калі і матор працаваў. Часам грэліся спіртам. А ў нас хапала яго. Гаручае ж — адзін спірт.
...Мы ўжо ехалі зноў па шашы,
Сонца паспела схавацца за небакраем, і ў палях, што ляжалі навокал, пачалося сутонне. Але неба на захадзе яшчэ не патухала. Калі машына нарэшце ўз’ехала на мост цераз раку і міма пабеглі парэнчы, спадарожнік наш заварушыўся, паглядаючы на ваду са свайго боку, тады азірнуўся, нібыта схамянуўшыся.
— А вон і Чачэвічы былі,— сказаў ён амаль узрадавана.
Вялікая вёска, падобная на мястэчка, знікала з вачэй за паваротам.
— Абодва мы,— працягваў гаварыць роўным голасам чалавек,— і Магільніцкі, і я, канчалі школу
на вадзіцеляў бронемашын у Рослаўлі, калі там яшчэ пры цару стаяла шаснаццатая запасная брыгада. Дык от у шаснаццатай брыгадзе была свая школа. Магільніцкі быў старэйшы за мяне, здаецца, гадоў на пяць, меў сям’ю і вельмі хацеў застацца жывым на вайне. Мы з ім пасябравалі яшчэ ў імперыялістычную, пасля і ў Грамадзянскую давялося разам ваяваць.
Ён знарок глыбока пакашляў, нібыта хацеў надалей сабрацца з думкамі.
— Я ўжо, здаецца, казаў,— пачаў зноў,— што на Бярэзіне загінулі і абодва кулямётчыкі нашы, і камандзір. Дык от трэці, той, што на машыне за намі ездзіў з боезапасамі... Як цяпер помню, Запекіным звалі. Канечне, бронемашына не тое што звычайны аўтамабіль. Гэта калі трэба, то падвезці боезапасы там, ці што, але ж і гэтага рабіць дужа не даводзілася яму, бо гармат на «фіяце» не было, снарадаў не трэба, а патроны для двух кулямётаў заўсёды ляжалі ў браневіку. Таму Запекіну, здаецца, ні аднаго разу і не прыйшлося трапіць пад кулі, усё адстойваўся па тылах. Я гэта гавару к таму, што Запекіна мы амаль не ведалі, адно калі на платформе ехалі да Магілёва, a то ён усё сам па сабе. I от мы трапляем у Капранаўку. Вёска была і па тым часе зусім невялікая. Выбралі сабе хату на краі вёскі, каб за шляхам добра глядзець, а бранявік свой і аўтамабіль са скрынямі ў двор, балазе вароты шырокія. Гаспадар, мусіць, нішто быў, але загінуў на імперыялістычнай. Засталася ў доме адна яго баба, маладая кабета, нават не паспела радзіць мужыку сына. Так і жыла адна. Узрадавалася — як-ніяк, a мужыкі. Магільніцкі таварыш быў строгі — яно і правільна, бо свая сям’я недзе дома. Затое Запекін захацеў знайсці да яе ход адразу. Але яна нешта не прыняла яго. Усё частавала мяне. Жывём мы гэта ў
яе адзін дзень, другі. Палякаў не відно. I са штаба ніякіх чутак няма. Пайшоў трэці дзень. Якраз перад Вадохрышчам, канчаліся Каляды. Мы, вядома, з Магільніцкім не адлучаемся з дому, бо нельга, a Запекін пад вечар пайшоў некуды. Мы і не заўважылі, як ён адчыніў бак у браневіку і наліў адтуль у вядро спірту. Больш таго, даліў, каб мы не спалохаліся, вады ў бак. А вада ж цяжэйшая за спірт, таму адразу на дно асела. 3 гэтага ўсё і пачалося. Бачым у прыцемках — коннік скача. Аказваецца, да нас новы загад са штаба вязе: трэба пераязджаць з Капранаўкі ў другую вёску.
— Далейшыя ўказанні,— кажа,— атрымаеце пасля.
Мы, вядома, салдаты рэвалюцыі. He паспеў коннік ад’ехацца ад вёскі, як пачалі збірацца ў дарогу.
— А дзе ж Запекін? — пытаецца Магільніцкі.
— Ды, мусіць, на той канец вёскі пайшоў,— падказвае гаспадыня.
Магільніцкі ажно лаяцца пачаў.
— Добра,— кажа мне,— ты прагравай матор і выязджай на дарогу, вунь да тых дрэў, а я зараз пашукаю Запекіна.
I пабег па вёсцы. А я тым часам да браневіка. На дварэ мароз. Да жалеза дакрануцца нельга. Але матор завёўся хутка. Пачаў развітвацца з гаспадыняй, тая абшчапіла мяне за шыю і плача горкімі слязьмі, хоць паміж намі нічога і не было такога. Нарэшце адпусціла. Я сеў у бранявік, як і дамоўлена было з Магільніцкім, выехаў за вёску. Стаў там паміж дрэў. Шлях адтуль відаць наскрозь. Сяджу гэта ў браневіку, чакаю Магільніцкага і Запекіна, а машыны ўсё не відно. Матор на малых абаротах гурчыць. I раптам — чмых, чмых. Пачмыхаў гэтак і заглух. Я — туды, я — сюды, галавы ніяк не знайду сабе. Каб жа ведаў, што нехта вады ў бак наліў, то рады даў бы. A
то ж не ведаю. Пакуль спірту ў карбюратары хапала, матор працаваў, а як вады налілося, заглух. Дастаткова было адно спусціць ваду, але гэта і ў голаў не прыходзіла. Пабегаў я вакол браневіка, пабегаў ды зноў усярэдзіну. He зачыняюся, усё пазіраю на вёску, чакаю Магільніцкага. I раптам бачу скрозь імглу, як нейкая калона рухаецца па шляху. Паварочваю вежу. Настаўляю кулямёты на калону. Але чыя яна? Можа быць і свая, можа быць і чужая. Тым часам калона ўсё бліжэй і бліжэй. Я за ёй на ўсе вочы сачу, пачынаю падлічваць па тэлеграфных слупах адлегласць. Адзін слуп, другі, трэці... Налічыў, здаецца, дзевяць. Ужо і не ведаю, як тады выйшла, але здагадаўся, пэўна, што гэта легіянеры. Ну, я на свой страх і рызыку і ўдарыў па іх з кулямёта. He чакалі яны, мусіць. Пасыпаліся, як боб, хто куды. Але больш чамусьці падалося іх адразу да вёскі. Яшчэ няблага відаць было, і я не даваў ім наблізіцца да вёскі. Ажно не заўважыў, што па шляху легіянеры таксама крадуцца да браневіка. Тады я перасеў да другога кулямёта і таксама пачаў страчыць. I цяпер ужо выразна пачуў польскае «пся крэў». А ў душы, паверце, ні страху, ні хвалявання. Злосць ды акрыленасць нейкая — здаецца, ніколі яшчэ такое не здаралася са мной у баі. Але ж сілы няроўныя, я і сам гэта разумею; тым больш — чую, як па брані кулі цокаюць ужо амаль з усіх бакоў. Значыць, абкладаюць мяне, бяруць у кальцо. Да таго ж у браневіку ўжо дыхаць няма чым. Прыходзіць думка, што бранявік недзе загарэўся. Тады я соваю ў кішэні па гранаце, бяру таксама ў рукі, адчыняю люк, саскокваю на снег. I як толькі вывальваюся на снег, адчуваю ў назе боль. Мусіць, параніла, думаю. Варушу нагой — не. Нагу не зачапіла. Бранявік таксама стаіць. Я прыціскаюся да снегу, пачынаю азірацца і бачу, як наўскасяк, проста да браневіка, бягуць трое легіянераў. Падхоп-
ліваюся і шпурляю адну за адной гранаты. Легіянеры падаюць. Але і каля браневіка бухкае граната. Значыць, легіянеры ўжо зусім блізка. I тады я вырашаю прабіцца скрозь іхнія ланцугі. Лепей, канечне, падаваццатуды, дзеразарвалася граната. Можа, там, акрамя тых трох легіянераў, якія пагінулі ад асколкаў, нікога няма. Асцярожна, нібыта яшчарка, адпаўзаю ад браневіка. Дзіўна, але мне шанцавала ў тую ноч да канца. Незаўважаны, я прапоўз паміж легіянераў, якія зусім не чакалі ад мяне такога спрыту, і ўранні ўжо быў у Чачэвічах, дзе стаяў у той час чырвонаармейскі атрад, таксама, мусіць, заслон.
— Ну, а далей што было? — спытаў шафёр.
— Пра далейшае мне расказваў ужо Магільніцкі. Мы сустрэліся з ім ажно праз два гады, калі вайны не было. Ён застаўся тады жывы і ваяваў да канца Грамадзянскай. Але не на нашым браневіку. Наш бранявік белапалякі закідалі гранатамі і спалілі.
Чалавек змоўк, і мы доўга чакалі, пакуль ён збярэцца гаварыць.
— Магільніцкі тады хутка знайшоў Запекіна,— бліснуў вачамі наш спадарожнік,— але пакуль яны ішлі па вуліцы, на шляху пачаўся бой. Да браневіка мне ўжо нельга было падступіцца. Адно што Пімен паспеў зрабіць, дык гэта пасадзіў Запекіна ў машыну і паказаў дарогу, якая вяла з вёскі ў другі бок. Трэба было ратаваць боезапасы. Сам Магільніцкі застаўся ў вёсцы. Капранаўку легіянеры занялі, але назаўтра іх адтуль выбілі чырвонаармейцы. Магільніцкі таксама памагаў ім — у яго ж былі з сабой гранаты і рэвальвер. Пімен мяне — так ён думаў — пахаваў тады. Ад браневіка ж нічога не засталося, адзін попел ды кавалкі жалеза, якія разляцеліся ад выбуху ва ўсе бакі. Цяжка было паверыць, што я ўцалеў. Таму Магільніцкі набраў попелу — рашыў, што я згарэў,— і пахаваў з усімі ўрачыстасцямі.
Як ні трымаўся ўвесь час чалавек, але пад канец голас яго стаў глухі і невыразны, нібыта душыла што.
— От як яно было, а раскажы каму, то могуць і не паверыць.
— На вайне бывала ўсякае,— сказаў Джагараў, каб падтрымаць чалавека.— Я сам нямала паваяваў, таму ведаю.
— Але ж гэта даўна-а-а-а...— чалавек цяпер нібы пераконваў нас.— Лічыце, што вы першыя пачулі пра ўсё. Патрапілася так, што з вамі сёння паехаў адтуль. Неяк не стрымаўся, загаварыў.
КНІГІ ОНЛАЙН
