Апавяданні
Іван Чыгрынаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 207с.
Мінск 2007
1965
ВЫПАДАК У ВЁСЦЫ КАПРАНАЎКА
У Пацавай Слабадзе «газік» наш пераехаў па мастку Олу, адну са шматлікіх у тым краі рачулак, што ў вярхоўі заўсёды нагадваюць болып ручайкі, таксама парослыя аерам і шыракалістым дзягілем, і палявой дарогай пакаціўся да Баравіцы. Там недзе дарога гэтая павінна была вывесці нас на шашу, якая ішла з Бабруйска ў Магілёў. Шафёр дарогу ведаў, і мы цяпер ехалі з тым спакоем, які дазваляе адчуваць сябе вольна і трохі абыякава да ўсяго, што мінаеш па шляху. Палявыя дарогі цяпер звычайна пабіты коламі грузавікоў, бо нават вясковыя людзі, спрадвечныя пешаходы, адвыкаюць хадзіць, хоць бы і за тры кіламетры, у суседняе сяло, і таму рэдка дзе можна пабачыць сцежкі ад чалавечых ног, але гэта была без вялікіх выбоін; «газік» адно пагойдваўся ды часам
амаль нячутна калываўся з боку на бок, калі выпадала калдобіна, можа, пасля нядоўгіх дажджоў.
Дзень быў на сконе, і сонца свяціла ў машыну праз шкло па левы бок, адкідваючы рухавы і няправільны цень на жытнёвае поле, якое ўжо каторы дзень красавала.
Джагараў, яшчэ малады з выгляду «каўказец», браў мяне ў гэтую паездку свядома — даўно гразіўся: пакажу, маўляў, табе тваю Магілёўшчыну знутры, адвязу ў самае кубло. Здавалася б, мне, карэннаму беларусу, паказваць яму сваю зямлю, аднак у жыцці бывае інакш. Вось ужо без малога трыццаць гадоў, як Джагараў жыве ў нас. Прыехаў сюды маладым лейтэнантам служыць у Ломжу, тады амаль на граніцу, і тут пачаў вайну. Пасля ўзначальваў партызанскі атрад, брыгаду. А ў сорак чацвёртым, ужо камандзірам батальёна 129-й Арлоўскай стралковай дывізіі, фарсіраваў Днепр, пасля Друць. Можа, якраз апошняя акалічнасць была прычынай, што чалавек паехаў цяпер менавіта ў міжрэчча, на Друць, якая багата каму тады далася ў знакі: тут, на балоцістых берагах яе, шмат пралілося крыві...
Ветру не было, і жыта паабапал стаяла на ўвесь рост, хоць яшчэ і не дужа высокі. Ва ўсім адчувалася надвячэрняя стоенасць. Жаўранкі, якія ўдзень звычайна лунаюць угары, непаддатныя воку, цяпер віселі амаль над самай зямлёй, трапечучы крыламі і выпростваючы ногі, нібыта баяліся чаго ў жыце і таму не адважваліся сесці. Смуга, што вісела цэлы дзень над палеткамі, апала, і навокал паветра было празрыстае, як восеньская вада ў неглыбокіх рэках.
Неўзабаве наперадзе паказалася шаша. Яе лёгка было пазнаць па прысадах.
Амаль не змяншаючы хуткасці, шафёр крута павярнуў «газік» на шашу, і той як не заспяваў коламі па натопленым і бліскучым асфальце.
— У Чачэвічах пераедзем мост цераз Друць,— сказаў Джагараў,— а там ужо недалёка будзе.
Мы збіраліся заначаваць у Магілёве.
На аўтобусным прыпынку, што на абочыне, убачылі чалавека.
— Возьмем? — не паварочваючы галавы, кіўнуў шафёр.
У машыне было месца, і чалавек не мог замінаць нам.
Шафёр спыніў «газік», адчыніў з правага боку дзверцы і, аблакаціўшыся на вольнае сядзенне, спытаў:
— Куды?
— Туды,— махнуў рукой чалавек, паказваючы наперад; здавалася, ён застаўся абыякавы да таго, што мы раптам спынілі машыну; быў ён сярэдняга росту, старых гадоў, і гэта кідалася адразу, хоць паголены твар надаваў маладжавасці і постаць была яшчэ не зусім старэчая — стаяў чалавек на нагах, як кажуць, моцна, не сутуліўся; адзеты быў у напаўвайсковую форму: ялавыя боты, звычайныя салдацкія галіфэ і гімнасцёрка, паверх якой апрануты быў цывільны пінжак з чорнага сукна; шапку, пашытую з самаробнага палатна, чалавек трымаў перад сабой у апушчаных руках, свецячы тым часам вялікім плешам.
— To сядай,— паклікаў шафёр.
— Ды я ўжо, мусіць, аўтобуса дачакаюся,— адказаў чалавек.
Шафёр паціснуў плячамі — маўляў, бываюць жа дзівакі — і ляснуў дзверцамі. Тады чалавек нібы спахапіўся, зрабіў колькі крокаў да машыны, спытаў сам:
— Куды вы?
— А ты куды? — ужо не гледзячы на яго, усміхнуўся шафёр.
— Да самага горада,— сказаў чалавек і заглянуў праз пярэдняе акно ў машыну.
— I нам да самага горада,— быццам дражнячы чалавека, сказаў шафёр.
— To, можа, і праўда возьмеш?
— Я ж кажу, сядай.
— Але каб сапраўды да горада? — нібыта не паверыў чалавек.
— Міма горада не паедзем,— пажартаваў Джагараў.
Чалавек нарэшце паслухаўся, націснуў на ручку, пацягнуў на сябе дзверцы. Але ўсё ж пастаяў яшчэ ў нерашучасці, пазіраючы на шашу, адкуль меўся ехаць аўтобус, і толькі тады палез у машыну, прыкрыўшы папярэдне шапкай галаву.
— Доўга муляешся,— сказаў шафёр, мацаючы рукой, ці шчыльна зачыніліся дзверцы.— Быццам цешчу чакаеш ці, наадварот, уцякаеш ад яе.
Чалавек з гэтага засмяяўся.
Тады шафёр пажартаваў яшчэ:
— Калі сапраўды баішся, то можаш супакоіцца. Цяпер ні адзін аўтобус за намі не ўгоніцца.
— Дык гэта і пастухова Ганна разумее, раз на легкавушцы.
Чалавек сказаў якраз так, як гаварылі некалі ў нашай вёсцы: была нейкая дурная Ганна ў пастуха...
I я спытаў:
— А сам што, тутэйшы?
— He, я са Шклова,— адказаў чалавек.
— Дык мы амаль землякі!
— Адкуль жа? — павярнуў галаву чалавек.
Я сказаў.
— He тое каб дужа землякі, але ж...— Чалавек усміхнуўся.
У маладога ў яго, мусіць, вочы мелі блакітны колер, але цяпер былі амаль выцвілыя.
Ён паўглядаўся ў нас, адвярнуўся, і мы паехалі далей.
Шаша была роўная.
У канавы, што паабапал яе, клаліся на ноч цені.
Сонца ўжо было вялікае і чырвонае; яно нібыта бегла цяпер па небакраі, хаваючыся за пагоркамі, выныраючы зноў, і калі шыбавала над далёкім лесам, то здавалася, што яно губляе там, чапляючыся за макаўкі дрэў, кавалачкі сваёй чырвані.
Шафёру нечым адразу ўпадабаўся новы спадарожнік, і ён, калі выруліў на сярэдзіну шашы, пачаў пазіраць на яго з загадкавай усмешкай, якая, як у чалавека намнога маладзейшага і здаравейшага, межавала недзе з паблажлівасцю; да таго ж, мусіць, надакучыла ехаць моўчкі, хацелася пагаварыць. I вось з гэтай усмешлівай, але не крыўднай паблажлівасцю ён пачаў, што называецца, варушыць старога. Але выходзіла ў яго гэта няўклюдна. Увесь час гаворка коўзалася вакол той жа цешчы, якую выдумаў хвілін колькі назад сам шафёр і якой нібыта баяўся наш пасажыр. I тым не менш чалавек адказваў яму амаль на кожнае слова і таксама жартаваў. Тады сказаў:
— Відна, у цябе ў самога злосная цешча і ты сам баішся яе. А я ўжо, брат, сваіх пагубляў усіх. I цешчу і жонку. А дзеці не вярнуліся з гэтай вайны.
Гэтых слоў дастаткова было, каб шафёр пацішэў раптам.
— А сам от ездзіў зараз у Капранаўку, — пачаў стары праз нейкі момант.— Гэта, калібачылі, тая вёска, дзе вы падабралі мяне. Дык от ездзіў...— Ён правёў далонню левай рукі па твары.— Прычына была, каб ехаць.— I незразумела ўсміхнуўся сам сабе.— Гэта ж калі расказаць, дык і паверыць можна не паверыць. Магіла мая там. Ужо без малага пяцьдзесят гадоў. Якраз будзе ў гэтыя во Каляды пяцьдзесят. Дык от
ездзіў на магілу. Спярша думаў, можа, няма яе, ужо столькі ж часу з таго прайшло, а выходзіць — ёсць. I ўсё як належыць. I помнік з цэменту, і надпіс з маім прозвішчам...
Нас зацікавіла гэтая дзіўная патаемнасць. Захацелася даведацца пра ўсё. Ды пасля апошніх ягоных слоў мы ўжо не ведалі, як падступіцца: пачутае адным часам і бянтэжыла, і выклікала далікатную насцярожанасць. Але выйшла ўсё як належыць. У чалавека, мусіць, у самога з’явілася патрэба выгаварыцца.
— Было дзела,— пакруціў ён галавой.
Мусіць, чалавек яшчэ пакуль знаходзіўся пад уражаннем зусім нядаўняга, таго, што перажыў сёння, але пачынаў ужо паступова жыць успамінам.
— Думалася, што забыта ўсё,— разважаў ён,— a выйшла наадварот. Праўда, сам я не забываў ніколі, што недзе ў мяне ёсць магіла. Але палохаўся наведацца ў вёску. Гэта ж нібы з таго свету з’явіцца. A цяпер от адважыўся. Можа, таму, што стары стаў, на жыццё пачаў глядзець з другога канца. Ну, і з’ездзіў от. I нічога, ведаеце, страшнага не адбылося. Пахадзіў вакол магілы, паглядзеў...
Наперадзе шаша была перагароджана — HanaBa залівалі асфальт, і мы павярнулі направа, каб аб’ехаць. Машына закалыхалася на шырокіх каляінах, узнімаючы за сабой пыл. Аб’езду было кіламетры тры, але дарога ўвесь час ішла паўз шашу, рэдка калі аддзялялася ад яе. Чалавек, мусіць, палічыў, што на дрогкай дарозе лепей памаўчаць. I колькі часу пазіраў праз ветравое шкло на пашарэлыя краявіды. У адным месцы, на шырокай лагвіне, парослай вербалозам, пасвіліся коні. Там ужо гарэла зманлівае вогнішча, ля якога завіхаліся два чалавекі — пэўна, калгасныя ці саўгасныя конюхі; яно яшчэ толькі займалася, таму адно дыміла.
— Але тады ў гэтых мясцінах была зіма,— нарэшце парушыў маўчанне спадарожнік.— Ішла Грамадзянская вайна. А я служыў у трыццаць пятым бранявым атрадзе імя таварыша Муралава. Вы, мусіць, нават і не ведаеце цяпер, хто такі Муралаў? Гэта найлепшы таварыш Леніна. Уладзімір Ільіч асабіста даў нашаму бронеатраду яго імя. На ўсіх браневіках было напісана яно.
— Можа, Муранаў? — спытаў тады я, нагадаўшы аднаго з актыўных удзельнікаў рабочага руху, бальшавіка, дэпутата Дзяржаўнай думы.
— He,— не згадзіўся са мной стары,— я добра памятаю, што наш атрад называўся імем таварыша Муралава.
Упэўненасць, нават запальчывасць, з якой гаварыў пра гэта стары, не пакідала сумнення, прынамсі, пярэчыць было дарэмна.
— Тады белапалякі хацелі прарваць наш фронт,— гаварыў тым часам чалавек,— і таварыш Ленін накіраваў сюды наш бронеатрад. Сам праваджаў нас. Мы былі забяспечаны ўсім. Па загаду Леніна нам выдалі кажухі, валёнкі, шапкі-вушанкі. Шафёры мелі скураныя касцюмы, а кулямётчыкі — ватныя. Адным словам, правадыр паклапаціўся пра нас, асабліва не пашкадаваў патронаў і гранат. А для рухавікоў замест бензіну даў спірт. Маторы працавалі на ім. Дык от. Пагрузілі нашы браневікі на чыгуначныя платформы, падрыхтавалі нас у дарогу. Прыехаў і сам Ленін. Дужа ён спадзяваўся на нас. Атрадаў такіх у Чырвонай Арміі небагата было, таму ён і сказаў, выступаючы, што спадзяецца на нас і што мы пагонім белапалякаў да самай Аршавы. Адным словам, праводзіў нас Уладзімір Ільіч на фронт, як і належыць правадыру ўсёй рэвалюцыі. Паехалі мы, значыць, на платформах па чыгунцы праз Воршу на Магілёў. У нашым атрадзе былі амаль адны «фіяты».
Без гармат, толькі кулямёты «максімы». Было некалькі і «гарфордаў». Тыя мацнейшыя, на іх стаялі нават трохдзюймовыя гарматы. Але іх было больш у другім атрадзе. I от прыехалі мы ў Магілёў. Стаўкі тады ўжо не было ў ім. Выгрузілі нас з платформаў, дазволілі пастаяць колькі гадзін непадалёку ад станцыі. Нарэшце паступіла каманда рухацца да Бярэзіны. Якраз па гэтай вось шашы. Праўда, тады яна не такая была.
КНІГІ ОНЛАЙН
