Апавяданні
Іван Чыгрынаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 207с.
Мінск 2007
верыць — я злачынца. Ды і кармілі ў турме. Гэта таксама нешта значыла. Дома можна было рубіць хату цэлы дзень і не паесці, а ў турме паложана было карміць. Але ў Зацішша мяне Галуза мой не адпусціў. Завёў у сталоўку, пакарміў, тады і пытае: «А можа, са мной паедзеш? У Магілёў? Паступіш там у фэзэо. Прафесію атрымаеш. Адтуль і маці напішаш». Падумаў я — сорамна было вяртацца ў Зацішша — і згадзіўся. I сапраўды, скончыў фэзэо, пачаў працаваць. Але маці так і не паспеў напісаць...
Галкоўскі пасля гэтых слоў колькі часу ішоў моўчкі, пасля павярнуўся да Ружанцова і зусім весела сказаў:
— А ведаеш, на чым хацелі заваліць мяне? (Дзіўна, але ж слоўцамі ён карыстаўся з таго часу!) Знайшлі тады ў будане селядца, якога не паспеў з’есці. Пячэння не было ўжо. Здаецца, табе апошняе аддаў. Але хітры жаркоўскі лавашнік. Сказаў, што бацьку майму застаўся вінаваты грошы яшчэ з даваеннага, дык хоць цяпер аддасць чым. I надаваў мне селядцоў, пячэння, халвы. Цікава, а яго пасля засудзілі?
— Здаецца, не. Але ў краме працаваць болып не дазволілі. Гэта я помню.
— Ладна, хопіць пра тое,— махнуў рукою Галкоўскі і пазяхнуў.— Усё ўжо даўно перажыта і забыта. А ўспомнілася — таксама прычына ёсць.
* ☆ &
Ужо быў вечар. За вёскаю, на пагорках, свяцілася сінімі агнямі аўтагенаў будоўля. I, можа, таму на вясковай вуліцы было як цямней, нягледзячы, што з вокан падала на дарогу святло. У садах і прысадах яшчэ па-летняму блытаўся ў лісці восеньскі вецер.
1966
НА ПЫЛЬНАЙ ДАРОЗЕ
Машына імчыць праз стэп па шырокай пыльнай дарозе. На заднім сядзенні, адкінуўшыся на спіну, Антон Ягоравіч Шасцярнёў. На пярэднім, поплеч з брытагаловым шафёрам, другі Шасцярнёў — сын Антона Ягоравіча — Васіль. Ён, як і бацька, вышэй сярэдняга росту. На выгляд мае гадоў дваццаць пяць — дваццаць сем. У яго дробныя, вельмі рухомыя рысы твару з высокім, крыху сціснутым на скронях ілбом, гладкая, амаль жаночая шыя і тонкія белыя рукі з доўгімі пальцамі.
Бацька і сын маўчаць.
Шафёр трымае на чорнай, шышкаватай баранцы руля вялікія спакойныя рукі і не спускае з дарогі лянівых вачэй.
Антон Ягоравіч глядзіць на сына і ўвесь час бачыць адны адтапыраныя вушы з мяккімі, як падушачкі, мочкамі, на якіх, бы на марозе, выступіў белы пух, ды яшчэ патыліцу.
Сына Антон Ягоравіч не чакаў да сябе. I таму разгубіўся, калі той пазваніў учора.
— Гэта Шасцярнёў? — спытаў на другім канцы дроту незнаёмы голас.
— Шасцярнёў.
— Добры дзень, бацька!
Трубка памаўчала трохі, і Антон Ягоравіч зноў пачуў:
— Гэта Васіль... Я праездам у вас. Заўтра буду ў Крапоткіне.
— Тады я вазьму машыну і па цябе прыеду,— сказаў Антон Ягоравіч.
У трубцы ляснула — сынаў голас прапаў недзе, але Антон Ягоравіч не адняў ад вуха трубкі і яшчэ доўга слухаў, як на лініі перагаворваліся тэлефаністкі.
I вось цяпер Антон Ягоравіч едзе ў машыне на мяккім сядзенні і амаль з жахам думае, што гэтак ужо вырас Васіль, хоць ён у яго і трэці,— старэйшыя даўно зажылі сваімі сем’ямі. Мусіць, і гэты таксама.
Так, у Антона Ягоравіча трое дарослых сыноў... Ад першае жонкі. Мікола, Пецька... I гэты. Антон Ягоравіч глядзіць на яго, пакутліва думае і паступова пачынае разумець, што амаль усё пасляваеннае жыццё баяўся гэтай сустрэчы, хоць і добра ведаў, што некалі яна адбудзецца. Сын абавязкова прыедзе. I не Мікола, і не Пецька. А менавіта малодшы, Васіль.
Машына калываецца па выбоінах. Чуваць, як пад коламі хрустае дарожная галька.
У даўгаватае люстэрка, што над ветравым шклом, відаць шэрыя сынавы вочы, якія то патухаюць пад доўгімі вейкамі, то ўспыхваюць трывожным бляскам.
...Апошні раз Антон Ягоравіч бачыў малодшага сына... Але ж ад апошняга разу Васіль чамусьці добра і не запомніўся. Затое не забывалася тая цёмная ноч у сярэдзіне лета, калі вярталіся з бежанцаў: непадалёку ад Клінцоў немцы самкнулі клешчы і ў акружэнні, разам з вайсковымі часцямі, апынуліся бежанскія абозы. Давялося павярнуць назад. Наўкол палыхалі пажары, а ў лесе скрозь усю ноч было цёмна, і толькі пад ранне патрохі пазначылася пад нагамі дарога. На вазах была раса. Нямазаныя калёсы гучна рыпелі, і, пэўна, здалёку магло здавацца, што гэта недзе ляцяць над зямлёй жураўлі. Нарэшце вазы цяжка выпаўзлі з лесу, і стомленыя коні спыніліся на скрыжаванні дарог перад вялікай вёскай, якая патанала ледзь не па самыя стрэхі ў густым, нерухомым тумане. Адна дарога вяла на Ві-
шанькі. Антон Ягоравіч узяў за аброць свайго каня і павярнуў на тую дарогу.
Развітаўся ён з сям’ёй, калі ўжо на ўсходзе пачырванела.
Да Вішанек аставалася вярсты дзве.
— Пабудзі хлопцаў,— сказаў Антон Ягоравіч жонцы, якая моўчкі, зажмурыўшыся, тупала за возам: згаварыліся загадзя — у вёску Антон Ягоравіч не будзе заходзіць.
Жонка страпянулася, на момант сцялася і раптам забедавала, заплакала ўголас, закалаціўшыся ўсім целам.
— Сціхні, не трэба так,— папрасіў Антон Ягоравіч.
I яна паслухалася — быццам праглынула свой плач.
Антон Ягоравіч падышоў да воза, дастаў вінтоўку, якою ён абзавёўся па дарозе і якая ляжала пад скарбам, і пачаў сам будзіць сыноў. Большыя два падхапіліся адразу. Бацька нязграбна абняў іх амаль сонных, нахіліўся над меншым. Той ляжаў на возе, загорнуты ў кажух, і, здавалася, не дыхаў.
— Васіль... Васё-ё-ё-ок,— паклікаў бацька.
Сын не паварушыўся.
Тады Антон Ягоравіч адгарнуў барадою аўчыну і пацалаваў сына ў твар.
— Няхай спіць,— сказаў ён.
Але маці параіла:
— Лепш пабудзі, a то прачнецца — будзе слёз, дый...
Антон Ягоравіч падумаў і зноў ціха гукнуў:
— Вася... Васілё-ё-ё-ок!
Але сын не прачнуўся.
— He, няхай спіць.
— Ды ўжо няхай,— уздыхнула маці.
— Дык вы ж тут, хлопцы, памагайце матцы,— сказаў Антон Ягоравіч сынам.— Вас жа вунь колькі, ажно трое! А яна — адна будзе...
Антон Ягоравіч прытуліў жонку:
— Ну, едзьце... Ая тут пагляджу...
I доўга яшчэ стаяў на дарозе, чакаў, пакуль схаваецца за паваротам воз. Пасля закінуў на плячо вінтоўку, падвесіў на рэмень падсумак з патронамі, але не паспеў ступіць і дзесяці крокаў, як пачуў за спіною дзіцячы крык:
— Та-а-а-та-а-а!..
Нешта шмякнулася аб зямлю ў прыдарожных кустах, залапатала крыламі разбуджаная птушка.
Антон Ягоравіч азірнуўся — па ранішняй шэрані, спатыкаючыся, бег да яго меншы сын, якога перад гэтым нельга было дабудзіцца. Белагаловы, босы, у расхрыстанай кашульцы, даганяў бацьку. Нарэшце падбег, задыханы, спыніўся і з вачамі, поўнымі слёз, выцягнуў перад сабой сціснуты кулачок.
— Што ты, сынок?
Хлопчык раскамечыў кулачок, і тады на яго вузенькай далоні Антон Ягоравіч заўважыў блішчасты вінтовачны патрон з белай куляй, на самай дзюбачцы якой былі два цёмныя паяскі.
— Вазьмі,— сказаў хлопчык.— Гэта я... утаіў... Дастаў з тваёй кайстры і ўтаіў...
Ён пацёр, як ад камароў, адна аб адну ногі, вінавата апусціў галаву.
— На, вазьмі,— жаласна паўтарыў сын.— Вазьмі свой патрон. Мама кажа, што ты на вайну ідзеш.
Антон Ягоравіч сціснуў малога за худыя плечы, падняў угору і, з заміраннем сэрца, патрымаў колькі часу на руках.
Патрон той пасля ён доўга насіў асобна, у кішэні — усё бярог, адкладваючы на «апошні выпадак». Але «апошняга выпадку» не здарылася.
А ў тое ліпеньскае ранне Антон Ягоравіч пайшоў на ўсход. Лінію фронту яму ўдалося перайсці недзе паміж Рослаўлем і Бранскам. Уласна кажучы, ніякае лініі фронту там яшчэ не было. Проста немцы не паспелі авалодаць трактам, што вёў на Тулу. Уздоўж яго бранскія і арлоўскія калгаснікі накапалі траншэяў, акопаў, і наша камандаванне сцягвала туды войскі. Але на рубяжы пакуль стаялі асобныя батальёны, якія займалі пазіцыі паблізу вёсак. У размяшчэнне аднаго такога батальёна і выйшаў Антон Ягоравіч. Яго затрымалі артылерысты на беразе рэчкі, здаецца, Угасці. На дошчачцы, што была прыбіта на коўратах, было напісана: «Сбор отступаюіцнх групп, однночных бойцов н команднров в лесу у обороннтельного рубежа» — і памкамузвода, украінец, спытаў:
— А вы хто? Баец? Камандзір?
— Дэзерцір,— падказаў няўрымслівы канваір, малады чырвонаармеец, які прывёў Антона Ягоравіча ў вёску.
— На дэзерціра гэты выпадак не падобны,— усумніўся памкамузвода.— Хутчэй ён дыверсант. Але раз так, то вядзі да штаба. Хай начальства разбіраецца.
Стомлены камандзір батальёна трохі паслухаў атарапелага Антона Ягоравіча і, не ўзяўшы нават у рукі ягоных дакументаў, параіў:
— Тут, непадалёку, апалчэнцы полк свой фарміруюць. Вам, мусіць, туды і трэба.
У наступленне немцы перайшлі ў пачатку жніўня. Семнаццаць дзён кідалі яны свае часці ў атакі. Над перадавой амаль круглыя суткі віселі самалёты з жоўтымі крыжамі. Антон Ягоравіч быў у апалчэнні. Здаецца, на пяты дзень цяжка параніла камандзіра роты, і Антона Ягоравіча прызначылі на яго месца.
Зноў у Вішанькі Антон Ягоравіч трапіў у сорак чацвёртым годзе, калі ехаў са шпіталя ў сваю часць. Фронт тады стаяў кіламетраў за сто на захад
ад вёскі — на беларускай Проні. Ужо чацвёрты год ішла вайна.
Там, дзе некалі была пяцісценная хата Шасцярнёвых — зрубленая ў лапу, на сямёра акон з двума высокімі ганкамі,— Антон Ягоравіч убачыў папялішча і дзве груды пакрышанай цэглы: ад печы і грубкі-ляжанкі. У зале валяліся зялёныя камякі расплаўленага аконнага шкла. Тырчалі, як дзіды, абвугленыя штандары. Вакол папялішча ўжо буяў палын, з-пад бярвенняў-недагаркаў нясмела падымалася глухая крапіва, нават парос палявы хвошч. На былым падворку ўсё яшчэ ўзвышалася знаёмая лістоўніца, але і яе не абмінуў пажар — ніжняе голле паўсыхала, зялёная пакуль была адна макаўка, ды і тая пачала ўжо вянуць: мусіць, хапіла сокаў, каб зазелянець апошні раз.
Усе ў вёсцы жылі ў зямлянках. Зямлянкі былі зроблены на скорую руку, і вёска стала падобна на вялікія могілкі.
Антон Ягоравіч пастаяў на сваім хацішчы, агледзеўся.
За гародам, на якім цвіла бульба, дыміла вогнішча, і Антон Ягоравіч рушыў туды. Ля вогнішча быў адзін Васілёк. Бацьку ён пазнаў адразу. Але Антону Ягоравічу чамусьці здалося, што сын быццам бы не надта рады сустрэчы — усмешка, якая паявілася на ягоным замурзаным твары, была кволая, як у хворага. Хлопчык нават не кінуўся бацьку на шыю. Ён толькі падняўся на ногі і, схіліўшы набок галаву, часта-часта заплюскаў павекамі.
— А мамка не ведала, што ты прыедзеш,— нарэшце сказаў ён.
КНІГІ ОНЛАЙН
