Дом без гаспадара
Генрых Бёль
Выдавец: Беларусь
Памер: 285с.
Мінск 1996
— Ды і ўвогуле, з якой прычыны мы павінны кожнай раніцы падаваць яму яйка?
— Усім бацькам і ўсім дзядзькам падаюць яйка на сняданак,— нераіпуча запярэчыў Марцін і адразу ж паправіўся,— амаль усім.
Ён сам не быў у гэтым упэўнены. Да гэтай пары ён не ўяўляў сабе нейчага бацьку або дзядзьку, якому б не падавалі на снеданне яйка. Але тут яму раптам успомнілася, што дзядзька Берэндта не есць яек раніцай.
— Ну а я лічу, што гэта зусім не абавязкова,— сказаў Генрых.
Ён схапіў аловак і правёў тоўстую касую рысу на паперы, быццам выкрасліў ранішняе яйка з дамашняга снедання Леа.
Збялелы ад гневу, ён працягваў:
— Вось і падлічы цяпер, на колькі ён нас абдурыў! На маргарын ён недадае па сем пфенігаў штодня, калі не болып — ён жа яшчэ час ад часу робіць сабе бутэрброды і вечарам. На абед — па дзесяць пфенігаў, ды
джэм ён жрэ зусім бясплатна — гэта яшчэ пфеніг. Цяпер за яйка з яго кожны дзень належыць на тры пфенігі болып. Усяго, значыць, дваццаць пфенігаў. Памножым гэта на тысячу,— ён жыве ў нас амаль тры гады,— атрымліваецца дзвесце марак! Зразумеў? Далей: за хлеб мы з яго зусім не бяром. Апошнія два гады мы атрымліваем яго бясплатна. Але мяркуй сам: калі нам хлеб дастаецца дарма, ці азначае гэта, што і ён не павінен за яго плаціць?
— He, не азначае,— сказаў Марцін, зусім ашаломлены. Бутэрброд адразу здаўся яму не такім ужо і смачным.
— Але ж! Атрымліваецца, што з гэтага ненажэры належыць яшчэ сорак пфенігаў у дзень за хлеб ды пяць пфенігаў за электрычнасць — за яе ён таксама не плоціць. Пяць пфенігаў памножаныя на тысячу будзе пяцьдзесят марак плюс хлеб за два гады — сорак пфенігаў на семсот трыццаць — гэта будзе яшчэ трыста марак! Ты не падумаў пра гэта?
— He,— прызнаўся Марцін.
Генрых змоўк і зноў унік у свой лісток.
— Яйка,— пралепятала Вільма,— Леа, яйка.
Яна знайшла ў хрэстаматыі нейкіх панурых мужчын. Гэта былі шахцёры ў забоі, людзі з панурымі і засяроджанымі тварамі.
— Леа, Леа, Леа,— яйка, яйка, яйка.
— Ты яшчэ не скончыў? — запытаў Марцін.
— He,— адказаў Генрых,— маці неабходна ўставіць зубы, і я павінен вылічыць, колькі мы можам эканоміць штомесяц. Але Леа надурыў нас на пяцьсот марак — гэта ўжо палова той сумы, якую трэба заплаціць дантысту.
Марціну вельмі хацелася, каб зноў заспявала фрау Барусяк або зазванілі званы. Ён заплюшчыў вочы, пачаў думаць пра фільм, які сёння бачыў, і ўспомніў сон, што прысніўся яму, калі ён задрамаў у кіно: Леа з жорнамі на шыі апускаецца на дно акіяна. Яму прымроілася, што ён у сне чуў і лепятанне Вільмы: «Леа, цукар, тата, Леа». I калі заспявала фрау Барусяк «Каля сцежкі лясной незабудкі цвілі» і ён адразу адчуў, як голас яе пранікае яму ў душу, ён адкрыў вочы і спытаў:
— Чаму нашыя мамы не выходзяць зноў замуж? Генрыху гэтае пытанне здалося такім сур’ёзным.
што ён нават адарваўся ад сваіх падлікаў. Ён адкінуў аловак, падкрэсліваючы ўсім сваім выглядам, што пасля такой працы чалавек можа сабе дазволіць нядоўгі адпачынак. Ён абапёрся локцямі на стол і сказаў:
— Ты не ведаеш чаму?
— He.
— 3-за пенсіі, дзівак! Бо калі мама выйдзе замуж, ёй спыняць выплату пенсіі.
— Значыцца, фрау Барусяк не атрымлівае пенсіі?
— He. Але ж яе муж і без таго добра зарабляе.
— Але ўсё ж? — Марцін падумаў крыху і рассеяна ўсміхнуўся Вільме, якая ў гэты момант натрапіла ў хрэстаматыі на Святога Іосіфа і, заззяўшы, назвала яго «татам».— Але ўсё ж яна атрымлівала б пенсію, калі б не выйшла замуж за пана Барусяка і яе прозвішча заставалася б Горн?
— Зразумела, атрымлівала б. Але яна так нізавошта не зробіць. Бо гэта распусна, а яна — набожная.
— А твая маці набожная?
— He. А твая?
— He ведаю. Часам, мабыць.
— А дзядзька Альберт?
— Ён-то набожны.
Генрых яшчэ мацней успёрся на стол і паклаў падбародак на складзеныя накрыж, сціснутыя ў кулакі рукі.
— Так,— працягнуў ён,— у тваёй мамы гэта не з-за пенсіі. Грошы тут ні пры чым.
— Ты так мяркуеш?
— Так.
— Слухай, як, на тваю думку...— Марцін было сумеўся, але затым, сабраўшыся з духам, выпаліў: — Як ты мяркуеш, мая маці таксама сужыцельнічае з мужчынамі?
Генрых пачырванеў, не ведаючы, што адказаць. Калі Леа гаварыў пра маці Марціна, ён раз-пораз ужываў тое самае слова. Але Генрых не хацеў гаварыць пра гэта. Бо Марціну будзе цяжэй, чым яму, калі ён даведаецца, што яго маці сужыцельнічае з мужчынамі.
— He,— сказаў ён,— наўрад.
Ён ведаў, што гаворыць няпраўду, бо быў упэўнены ў адваротным, і таму паспешна дадаў:
— Акрамя пенсіі ёсць жа яшчэ і падаходны падатак. Усе яны гавораць пра гэта — і кандуктар, што прыходзіць да Леа разам з фрау Гундаг, і іншыя. Але я табе яшчэ нешта скажу.
— Што?
— Жанчыны не так баяцца страціць пенсію, як мужчыну. Жанчыны гавораць: «Нічога, пераб’ёмся неяк, жывуць жа людзі і без пенсіі». А вось мужчыны і слухаць пра тое не хочуць. Леа выходзіць з сябе, калі мама пачынае з ім гаворку пра замужжа.
— А мая мама сама злуецца, калі дзядзька Альберт гаворыць ёй пра замужжа.
— Вось як?
Генрых насцярожыўся. Гэтыя словы зачапілі яго за жывое. He, ён не хацеў, каб дзядзька Альберт ажаніўся з маці Марціна.
— Вось як,— паўтарыў ён,— ты гэта дакладна ведаеш?
— Сам чуў. Мая маці не хоча больш выходзіць замуж.
— Смешна,— сказаў Генрых,— вельмі нават смешна. Усе жанчыны, якіх я ведаю, толькі пра тое і думаюць.
— I твая мама таксама?
— А то як жа! Яна, бывае, гаворыць, што ёй сябе шкада. Дый гэта ж распусна — жыць так.
Марцін нехаця кіўнуў — гэта сапраўды было распусна. На імгненне яму нават захацелася, каб і яго маці была «распуснай» і каб усе пра гэта ведалі. Тады зрэшты хоць у гэтых адносінах ён быў бы роўняй Генрыху... і, каб суцешыць сябрука, ён адказаў:
— Можа, і мая мама распусная? Як ты думаеш?
Генрых ведаў, што гэта сапраўды так, але пацвярджаць таго не стаў. Словы Леа здаваліся яму надта ўжо ненадзейнай крыніцай. Таму ён адказаў няпэўна:
— Магчыма, толькі нешта не верыцца.
— Дрэнна, калі мы вось гэтак не ведаем нешта пэўна,— сказаў Марцін.— Бабуля, напрыклад, часта гаворыць маме, калі яна позна вяртаецца дадому: «Дзе гэты ты ўсё швэндаешся?» Гэта таксама распусна?
— He,— сказаў Генрых.
Ён быў вельмі ўзрадаваны, што на гэты раз можа з упэўненасцю даць адмоўны адказ.
— Фрау Барусяк сваёй дачцэ тое ж гаворыць, калі
тая прыходзіць з гулянкі, з кіно або са спартыўнай пляцоўкі. He, швэндацца — гэта не распусна.
— Але чамусьці здаецца, што гэта так. Мама з бабуляй заўсёды доўга шэпчуцца пасля гэтага.
— Мабыць. Можа, гэта часам і распусна.
Марцін зноў узяў Вільму да сябе на калені. Яна засунула пальчык у рот і прыціснулася да ягоных грудзей.
— У сужыцельстве мая маці з мужчынамі ці не? У гэтым уся справа! Калі яна ў сужыцельстве, то яна распусная і парушае шостую запаведзь. Бо яна незамужняя.
Генрых ухіліўся ад непасрэднага адказу.
— Так,— сказаў ён,— калі мужчына і жанчына жывуць, не пажаніўшыся, гэта грэшна, распусна.
Пасля гэтых слоў Генрых адчуў палёгку. Палонка зрабілася шырэйшай, але вада пад лёдам аказалася не такая ўжо глыбокая. I ўсё ж дзіўна, што маці Марціна не хоча выходзіць замуж. Гэта пярэчыла ўсяму таму, што ён бачыў і ведаў: фрау Гундаг хацела выйсці замуж за сябра Леа, кандуктара; і маці час ад часу нясмела гаварыла Леа, што час ім ужо стаць мужам і жонкай. Генрых ведаў, што маці Берэндта часта плача, таму што дзядзька, які жывв ў іх, да гэтай пары не ажаніўся з ёй. А гаспадыня юалочнай лаўкі нарадзіла дзіця, а мужа ў яе няма. Генрых чуў, як Леа аднойчы сказаў: «Не, Гуго на гэтую вуду не зловіш! Ён нізавошта з ёй ве ажэніцца».
Каля берага лёд танкі, але вада тут не надта глыбокая — баяцца асабліва няма чаго.
Людзі жывуць распусна і тут і там — і ў глыбіні і на паверхні. Тры светы ведаў Генрых Брылах. Першы свет — гэта школа: усё, чаму вучылі там, усё, што гаварыў святар на ўроку. I ўсё гэта пярэчыла таму, што ён бачыў у свеце Леа, у свеце, дзе ён жыў. Трэці свет — свет Марціна — быў зусім непадобны на першыя два. Гэта быў свет халадзільнікаў, свет, дзе жанчыны не імкнуцца выйсці замуж, а грошы не маюць ніякай ролі. Тры светы ведаў Генрых, але жыць ён хацеў толькі ў адным — у сваім. I таму ён рашуча сказаў, гледзячы на Марціна, які калыхаў засынаючую Вільму:
— Ведаеш, а слова, якое мама сказала кандытару, зусім і не такое страпшае.
На справе ён лічыў яго вельмі стпрашным, але яму раптам захацелася аднойчы і назаўсёды скончыць усе недагаворкі.
— Ты ж, мабыць, чытаў яго няраз, унізе, на сцяне каля лесвіцы.
Так, Марцін чытаў гэта слова і думаў, што, калі бачыш яго напісаным, яно яшчэ болып агіднае, чым тады, калі яго прамаўляюць. Але ён проста стараўся не заўважаць яго, як не заўважаў мяснікоў, якія цягнулі ў лаўку акрываўленыя цялячыя тушы, як не заўважаў кроў у мачы, якую совалі яму проста ў нос. Гэтак жа ён не стаў глядзець на Грэбхакэ і Вольтэрса, калі выпадкова набрыў на іх у кустах... Густа пачырванелыя твары, расшпіленыя штаны, гаркавы пах свежай зелені.
Ён не адгукнуўся на словы Генрыха і толькі мацней прыціснуў да сябе сонную Вільму. Дзіця сагрэлася ў сне і ацяжэла.
— Вось бачыш,— сказаў Генрых,— у нас такія словы пішуць на сценах, у нас іх гавораць, а ў вас — не. Тут ужо нічога не зробіш.
Але лёд вытрымаў і на гэты раз, хоць ён сказаў няпраўду. Ён лічыў гэта слова вельмі кепскім, а сказаў, што не бачыць у ім нічога страшнага. Яму ўспомніўся Святы Іосіф на малюнку. Добры, пакорлівы чалавек з белым тварам: «Хай будзе ён вам прыкладам». Добры чалавек з белым тварам, ты бачыў калі дзядзьку Леа? I дзе мне цябе знайсці? Святы Іосіф стаіць недзе там, глыбока пад лёдам. Ён нерухомы і толькі зрэдку ажывае на імгненне і безвынікова спрабуе выплысці наверх. Але тоўшчу лёду яму не прабіць! Дый калі прабіць лёд, яго ўсё роўна не выцягнуць. Ён растае, мабыць, або зноў пойдзе ўглыб, назаўсёды застанецца там, на дне, і толькі зрэдку бездапаможна ўзмахне рукой, ён бяссільны проці Леа. I ў святога Генрыха, ягонага анёла-абярога, гэтакі ж пакорлівы твар, толькі болып строгі. У саборы стаіць яго каменная статуя. Настаяцель падарыў яму неяк фотаздымак гэтай статуі. «Бяры з яго прыклад!»
— Ведаеш, хто піша на сцяне гэтае слова? — цвёрда прагаварыў ён, павярнуўшыся да Марціна.— Леа! Цяпер я пераканаўся ў гэтым.
КНІГІ ОНЛАЙН
