Фарміраванне музычнай культуры дашкольнікаў сродкамі беларускага фальклору
Вольга Анцыпіровіч
Выдавец: Зорны верасень
Памер: 60с.
Мінск 2007
Неаднаразова ўспрынятыя музычныя інтанацыі становяцца ўсё больш звычнымі для слыху дзіцяці, знаёмымі, распазнаваль-нымі, выклікаюць эмацыянальна станоўчыя адносіны, што ў сваю чаргу сведчыць аб падсвядомым пазнанні маленькім слухачом лексічных і структурных заканамернасцей пэўнага пласта му-зычнай культуры. У сувязі з гэтым рэпертуар, які выкарысто-ўваецца ў працэсе музычнага выхавання дашкольнікаў, мае прынцыповае значэнне для далейшага музычнага развіцця дзіцяці, фарміравання асноў яго музычна-эстэтычнай культуры. На неабходпасці фарміравання ў слухачоў “музычна-інтанацый-нага слоўніка” акцэнтаваў сваю ўвагу яшчэ Б. Асаф’еў, на гэтую ідэю ў сучасных даследаваннях абапіраецца В. П. Радынава ў пытаннях далучэння дашкольнікаў да класічнай музыкі.
10
Фальклор з’яўляецца “азбукай” нацыянальнай музычнай мовы, тым універсальным матэрыялам, які адказвае патрабаван-ням мастацкасці і даступнасці. Безумоўна, у працэсе далучэння дашкольнікаў да нацыянальнага музычнага фальклору фармі-руюцца не толькі агульныя періпапачатковыя ўяўленні аб на-цыяналыіай культуры, жыцці і традыцыях беларускага народа, але і складаецца слоўнік найбольш характэрных для нацыяналь-най культуры музычных інтанацый, своеасаблівых “эталонаў” нацыянальнай музычнай мовы, многія з якіх прысутнічаюць і ў сучаснай пісьмовай музычнай культуры, што дазваляе палегчыць слухачу ўспрыманне фальклорных твораў і з’яў сучаснай нацы-янальнай культуры.
Фальклор фіксуе ў сваіх узорах этапы станаўлення музыч-нага мыслення Чалавека (у філагенэзе) і таму з’яўляецца ўнівер-сальным матэрыялам для развіцця музычнага мыслення і музыч-ных здольнасцей дашкольніка (у антагенэзе).
Прыкладамі такой фіксацыі ў добра захаваных архаічных фальклорных узорах з’яўляюцца розныя тыпы інтанавання (па-водле Э. Аляксеева) - гульня рэгістрамі голасу (кантрасна-рэ-гістравыя спевы); глісандуючае і танальнае інтанаванне і інш. Наяўнасць усіх гэтых тыпаў інтанавання фіксуецца даследчы-камі ў дзіцячай песнатворчасці (Т. I. Калужнікава, Г. М. Наву-менка). Аналагічным чынам зафіксаваныя ў фальклоры розныя ладавыя сістэмы (пачынаючы з секундавых, разнастайных тэр-цыявых ладоў і завярйіаючы актаўнымі ладамі) прысутнічаюць і ў індывідуальным развіцці ладавага пачуцця. Яшчэ адным прыкладам можа быць наяўнасць тыповых напеваў (калі шмат фальклорных узораў інтануюцца на аснове адной мадэлі) як у значнай частцы гістарычных пластоў фальклору (за выключэн-нем познатрадыцыйнага пласта), так і ва ўзорах дзіцячай пес-натворчасці. На гэтую асаблівасць звяртаў увагу беларускі даследчык музычнага фальклору Ул. I. Ялатаў. Такім чынам, фальклор прапануе ўзоры, якія могуць стаць для асобы своеа-саблівай школай засваення агульных музычных заканамернас-цей, школай развіцця музычнага мыслення і слыхавых здоль-насцей.
11
Засваеіше йацыяналыіай музычнай мовы адбываецца ў адпа-ведных відах музычнай дзейнасці, якія з уліка.м сінкрэтычнасці (злітнасці ўсіх элемейтаў) фальклору выступаюць ў адзінстве паміж сабой і некаторымі іншымі відамі дзіцячай дзейнасці (маў-лейчай, мастацкай, гулыіёвай).
Айчынная тэорыя здолыіасцей (Б. М. Цяплоў, С. Л. Рубііші-тэйн, К. К. Платопаў) зыходзіць з лрынцыпу адзінства лрырод-пага і сацыялыіага ў іх развіцці і пастулюе, что менавіта ўклю-чэлле ў адпавсдную дзейнасць дазваляе развіваць ілдывідуаль-пыя задаткі асобы. Для айчыннай сістэмы музычлага выхавал-ня дашколыіікаў выкарыстаннс ўсіх відаў дзіцячай музычлай дзсйнасці (успрыманне, спсвы, музычна-рытмічныя рухі, музі-цыраваллс, музычная творчасць) ужо традыцыйііа і дазваляе ўсебакова развіваць музычлыя здолыіасці дзіцяці. Але фальк-лор мас нскаторую псравагу перад іншым музычным рэпсртуа-рам ў тым, іпто кожлы яго твор ужо псрпіапачаткова, дзякуючы яго сілкрэтычлай прыродзе, мае патэнцыялыіую магчымасць для ўключэлля аднаго твора адразу ў некалькі відаў дзіцячай дзсй-насці. Акрамя таго, цесная сувязь фальклору з жыццём дазваляе далучаць да музычнай дзейпасці амаль што ўсс віды дзейласці дзяцей, у якой музычны фальклор можа як растварацца, так і з’яўляцца цэлтрам.які аб’ядпоўвае некалькі відаўдзіцячай дзей-насці.
АСНОЎНЫЯ ПЕДАГАГІЧНЫЯ СРОДКІ
ТЭХНАЛОГІІ I IX ХАРАКТАРЫСТЫКА
У тэхналогіі вылучаюцца наступныя сродкі фарміраваішя музычна-эстэтычнай культуры старэйіпыхдашколыпкаў: узоры музычнага фальклору; узоры літаратурнага фальклору; дыдак-тычны матэрыял і цацкі; гульнёвыя сітуацыі і сюжэтнасць за-няткаў; сумесная дзейнасць і зносіны дарослага з дзецьмі.
Узоры музычнага фальклору. Творы беларускага музычнага фальклору з’яўляюцца асноўным сродкам тэхналогіі. Музычны фальклор беларусаў всльмі багаты: гэта песеппыя, танцавальныя, іііструменталыіыятворы.розныя пасваім фупкцыяналыіым прыз-начэнні. Таму прынцыпова важна разгледзець некаторыя асаб-лівасці дадзенага матэрыялу, каб мець магчымасць адбіраць з усёй разнастайнасці фальклору тыя яго ўзоры, што дазволяць мэтанакіравана вырашыць пытанні фарміравання музычна-эс-тэтычнай культуры дашкольнікаў.
Музычны фальклор як від мастацтва незалежна ад яго нацы-яналыіай прыпалежнасці мас спецыфічныя рысы, якія значна адрозніваюць яго ад музыкі пісьмовай традыцыі і павінны ўлічвацца ў арганізацыі працы з дашкольнікамі. Звернсм увагу натыя з іх, якія можналічыць найбольш значнымі з пункту гле-джання аспектаў далучэння да фальклору.
1. Вуснасць народнай музыкі. Менавіта вуснасць абумоўлі-вас спецыфічнасць форм і характар фальклорнай музыкі і з’яў-ляецца галоўпай якасцю, якая значна адрознівае фальклор ад пісьмовай культуры. Пісьмовая культура носіць сёння даміну-ючы характар: у выніку гэтага з’явы вуснай культуры вывуча-юцца на ўсіх узроўнях музычнай адукацыі праз прызму прын-
13
цыпаў пісьмовай культуры. Такі падыход да вывучэння фальк-лору крытыкуецца сучаснымі даследчыкамі.
3 улікам спецыфікі дашколыіага ўзросту няма неабходнасці акцэнтаваць увагу на вусным “уваходжанні” ў фальклор, што мае прынцыповае значэпне для тых узроўней адукацыі, дзе слухачы больш знаёмыя з пісьмовай традыцыяй і неабходна пазбегнуць адмоўнага пераносу навыкаў успрымання і выканання музыкі пісьмовай традыцыі. Уваходжанне дзіцяці ў музычную культу-ру заўсёды вуснае. Непасрэдным жа вывадам, які мае метадыч-„ае значэнне, будзе псраважлівасць вывучэння песеннага фаль-клору “з голасу” без выкарыстання інструмента, што дае магчы-масць выкарыстоўваць найбольш зручныя дыяпазоны, інтана-ваць больш чыста.
2. Вуснасць фальклору абумоўлівае наступную яго рысу - спе-цыфічныя механізмы перадачы і ўспрымання. Фальклор уяўляе сабой каптактны тып камунікацыі, натуральны тып мастацкіх зносін. Таму непасрэдны кантакт, натуральнае для фальклору бы-тавос і прыроднае асяроддзе з’яўляецца важнай умовай яго ўспры-мання. Але знаёмства з фальклорам ва ўмовах дашкольнай устано-вы непазбежна звязана з такой з’явай, як фалькларызм - існаванне фальклору ў іншых відах культуры, дзе ён непазбежна прапануец-ца слухачу ў другасных формах (у апрацоўках). Аднак больш адэк-ватныя ўяўленні аб фальклоры могуць даць аўтэнтычныя запісы, якія дазваляюць паменшыць супярэчнасці паміж неабходнасцю і немагчымасцю непасрэднага кантакту ва ўмовах адукацыйнай ус-тановы. Акрамя таго, дапамагчы стварэнню блізкага да натураль-нага бытавога асяроддзя можа далучэнне да працэсу знаёмства з музычным фальклорам разнастайнага этнаграфічнага матэрыялу, адпаведнай інфармацыі і прадметаў матэрыяльнай культуры.
3. Наступныя рысы - варыянтнасць і варыятыўнасць фаль-клору, якія таксама з’яўляюцца вынікам вуснасці гэтага віду мастацтва. Варыянтнасць - гэта форма існавання фальклору і адлюстроўваецца яна ў варыянтах фальклорнага твора (у гэтым выпадку існуе агулыіая мадэль - інварыянт, на аснове якога можа будавацца вялікая колькасць твораў, якія нязначна адрозніва-юцца тэкстам або мелодыяй). Варыятыўнасць - гэта спосаб існа-
14
вання фальклорнай традыцыі, які падкрэслівае імправізацыйны характар стварэння фальклорнага ўзору. Падкрэсліванне вары-ятыўнасці фальклору пры азнаямленні з ім і больш глыбокае яго засваенне праз стварэнне ўласных варыянтаў на аснове зафіска-ванага фальклорнага твора, які будзе выступаць у гэтым выпад-ку своеасаблівым інварыянтам, можа дапамагчы засвоіць сам мсханізм вуснай музычнай творчасці. Такім чынам, варыянт-насць фальклору можа быць адлюстравана праз дэманстра-цыю дашкольнікам розных варыянтаў аднаго твора, а варыятыў-насць - праз пабуджэнне дзяцей да стварэння ўласных імправі-зацый.
4. Сінкрэтычнасць фальклору, якая выражаецца праз злітнасць шматлікіх элементаў (музыкі, спеваў, рухаў, гульні). Менавіта сінкрэтычнасць робіць музычны фальклор прывабным і даступным для дашкольнікаў, светаўспрыманне якіх таксама з’яўляецца сінкрэтычным.
5. Наяўнасць тыповых напеваў, якія як своеасаблівыя фор-мулы «вандруюць» з аднаго твора ў другі ў межах аднаго жанру (асабліва ў жанрах абрадавага фальклору). У выніку гэтага Ta-Kia музычныя ўзоры маюць падобную ладавую або рытмічную будову, якая адчуваецца слухачом як нацыянальна спецыфічная, адлюстроўвае інтанацыйную самабытнасць беларускай народ-най музыкі. Засваенне дашколыпкамі гэтых тыповых інтанацый з’яўляецца неабходнай “йіколай” фарміравання навыкаў чыста-га інтанавання, глыбокага засваення найбольш характэрных для нацыянальнай музычнай мовы інтанацый.
Коратка ахарактарызуем тыя асаблівасці беларускага музыч-нага фальклору, якія, з аднаго боку, могуць лічыцца нацыяналь-на-характэрнымі, а з другога - быць даступнымі для засваення дашколыіікамі.
Адна з самых устоўлівых прымет нацыянальнай характэр-пасці - ладавы бок беларускага музычнага фальклору. Сярод разнастайных ладоў найбольш характэрнымі і даступнымі для засваення дашкольнікамі з’яўляюцца наступныя:
секундавыя (два суседніх гукі), якія распаўсюджаны ў жан-рах дзіцячага фальклору і дзіцячай песнатворчасці;
4 Зак. 2328
15
тэрцыевыя (тры гукі), нацыяналыіа-спецыфічным варыян-там якіх з’яўляецца всльмі распаўсюджаны ў жніўных, дзіцячых псснях, кальыапках тэрцыевы лад з субквартай (напрыкладірэ 1 -соль 1 - ля 1 - ci 1), у якім да ніжняга тону тэрцыевага ладу дада-сцца незапоўленая кварта (у разглядасмым выпадкурэ 1) і які між ініпым ужо мае мажорнае або мінорнае нахіленне ў залсж-насці ад верхняга гуку тэрцыі (у разглядаемым выпадку ci 1 дае мажорнае нахілепне, сі-бемоль 1 - мінорнае);
КНІГІ ОНЛАЙН
