Францыск Скарына
Чалавек-энцыклапедыя
Алесь Суша
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2016
СТВАРААЬНІК
АІТАРАТУРНАЙ
В
мовы
■ ■
г і
ЙМЙЙІВ4
Скарына як мовазнавец пакуль недастаткова ацэнены ў беларускай навуцы. Тым не менш, часам даводзіцца сустракаць выказванне пра яго як пра стваральніка беларускай літаратурнай мовы. I меркаванне гэта мае пад сабою некаторую глебу.
Эпоха Адраджэння стварыла неабходныя ўмовы для фарміравання і ўнармавання нацыянальных моў і стварэння на іх аснове нацыянальных літаратур. Многія мовы прайшлі шлях ад рэгіянальных гаворак, дыялект-
ных утварэнняў да ўзроўню нацыянальных моў. I, як паказваюць многія даследаванні, вялікае значэнне ў гэтым працэсе мелі пераклады на гэтыя мовы Святога Пісання.
У гэтым сэнсе можна ўпэўнена казаць, што Францыск Скарына стаяў ля вытокаў станаўлення нацыянальнай літаратурнай мовы. Дзякуючы яго багатай пісьмовай спадчыне мы займелі вялікі пласт нацыянальнай літаратуры 16 стагоддзя з цэлым шэрагам яркіх паслядоўнікаў — рэфарматараў і пісьменнікаў, якія ўзнялі родную мову на вышыню даска-
САОЎНIК МОВЫ СКАРЫНЫ
САОЎНІК.
МОВЫ СКАРЫНЫ
Слоўнік мовы Скарыны
2
том
налай і самабытнай літаратурнай мовы. Мовы многіх з нашых суседзяў дасягнулі такога ўзроўню стагоддзямі пазней. Магчыма, менавіта дзякуючы адданай працы Францыска Скарыны і яго паслядоўнікаў у 16 стагоддзі беларуская мова ў поўнай
меры аформілася ў выглядзе дзяржаўнай мовы шматнацыянальнага Вялікага Княства Літоўскага. I нават у Статутах — канстытуцыйных актах Вялікага Княства Літоўскага — гэты статус беларускай мовы быў замацаваны юрыдычна.
Францыск Скарына як сімвал для студэнтаў-гуманітарыяў Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта
Скарына выступаў у ролі паслядоўнага моўнага рэфарматара і абаронцы права свайго народа на карыстанне роднай мовай. Як мяркуюць даследчыкі, Францыск Скарына як высокаадукаваны і вопытны лінгвіст і перакладчык не толькі ішоў услед за моўным працэсам, але ў нечым прадвызначаў і накіроўваў яго. На падставе царкоўнаславянскай моўнай стылістыкі ён ствараў узнёслы і ўрачысты настрой пры ўспрыняцці Бібліі, а беларуская моўная стыхія дадавала ў гэта адчуванне жывасці і натуральнасці.
Як засведчылі айчынныя і замежныя навукоўцы, моўнае наватарства Францыска Скарыны займала і займае пачэснае месца ў слоўнікавым складзе беларускай мовы з даўніх часоў да нашых дзён. Выданні Францыска Скарыны ўяўляюць вялікую каштоўнасць
для тых, хто хоча прасачыць гістарычны шлях станаўлення беларускай літаратурнай мовы, фарміравання яе асноўных рыс і замацавання важнейшых моўных правіл.
Дзякуючы літаратурнай творчасці і выдавецкай дзейнасці Францыска Скарыны жывое, але вуснае беларускае слова набыло меладыйную і эстэтычную выразнасць, стала сапраўдным сродкам навуковай камунікацыі і мастацкага ўздзеяння на грамадства.
Дзякуючы пашырэнню друкаванай кнігі (у адрозненне ад адзінкавых асобнікаў рукапіснай кнігі) беларускае слова ўвайшло ў кола еўрапейскага і агульнасусветнага моўнага працэсу. Тым самым перад замежнай чытацкай аўдыторыяй паўстала не толькі беларуская кніга, але і ўся беларуская культура.
У прадмове да самай першай сваёй кнігі "Псалтыр" Францыск Скарына змясціў ключавыя думкі да разумення сваёй пазіцыі як перакладчыка і мовазнаўца: Я, Францішак, Скарынаў сын, з Полацка, у лекарскіх навуках доктар, бачачы карысць ад такой малой кнігі, загадаў друкаваць Псалтыр рускімі словамі на славянскай мове — найперш дзеля ўшанавання і праслаўлення Бога, у Тройцы адзінасутнага, і Яго Прачыстай Маці Марыі, і ўсіх нябесных чыноў і святых Божых, а затым дзеля ўсеагульнага дабра — перадусім таму, што міласцівы Бог пусціў мяне на свет з гэтага народа... Таксама змясціў я для простых людзей на палях некаторыя словы, ні ў чым не парушаючы самога Псалтыра, як: "онагрм" і "геродеево жмлміце" і "хлябне" і іншыя словы, што маюцца ў Псалтыры, незразумелыя для простых людзей. Знойдуць на палях, што каторае з гэтых словаў азначае па-руску (гэта значыць па-беларуску)".
ДУХОУНЫ ПІСЬМЕННІК
Францыск Скарына пакінуў пасля сябе багатую спадчыну. У тым ліку як пісьменнік. I праявіў ён сябе на літаратурнай ніве вельмі ярка. Нездарма сёння яго імя стаіць у адным шэрагу з выбітнымі майстрамі мастацкага слова, а творчасць вывучаецца ва ўсіх беларускіх школах у тым ліку ў курсе беларускай літаратуры. Такімі творамі з’яўляюцца напісаныя самім Скарынам прадмовы і пасляслоўі да кожнага свайго выдання.
Скарынава слова вабіць да сябе не толькі даследчыкаў, але і аматараў прыгожага пісьменства. Паэтычнасць, афарыстычнасць, эмацыянальная выразнасць у тэкстах Скарыны сведчаць пра яго вялікі пісьменніцкі талент. Дасканалая стылістыка сказаў і майстэрскае кампанаванне тэксту дазволілі аўтару падаць даволі складаныя багаслоўскія і філасофскія праблемы ў даступнай і па-мастацку дасканалай форме. Гэтаму спрыяе таксама наяўнасць паслядоўнай і лагічнай структурнай будовы прадмоў Скарыны: услед за ўступам ідзе асноўны аповед, пасля аўтар займаецца распрацоўкай (тлумачэннем і даказваннем сваёй пазіцыі і абвяржэннем процілеглай), а ў самым канцы знаходзіцца заключэнне.
У межах адносна невялікіх аўтарскіх твораў беларускага асветніка мы знаходзім спалучэнне розных стыляў
пісьма, розных жанраў і форм. Гэта звязана з тымі вялікімі і рознааспектнымі задачамі, якія ставіў перад сабою Францыск Скарына. У яго прадмовах спалучаюцца элементы каментарыя, аповеду, пропаведзі, гімна, экзэгезы (тлумачэння Святога Пісання).
Як каментатар тэкстаў і апавядальнік, ён выглядае грунтоўна, паслядоўна выказвае свае думкі і развагі, заўжды мае сваю аўтарскую пазіцыю. А як прапаведнік, Скарына — эмацыянальны і ўзрушаны, зацікаўлены ў тым, каб яго пачулі і зразумелі. Ён дасягае спачування і зацікаўленасці чытача, яго саўдзелу ў тлумачэнні выкладзеных ісцін. У гэтым ён дэманструе сапраўднае майстэрства.
Творы Скарыны — гэта не маналог разумнага настаўніка, а дыялог з чытачом, сумоўе. Усё гэта характэрныя прыкметы пропаведзі. Чытаючы працы Скарыны, міжволі адчуваеш, што аўтар не фармальна выкладае сутнасць праблемы і прыводзіць аргументы на карысць свайго бачання. Ён вядзе зацікаўленую, эмацыянальную адрасную дыскусію з чытачом. Ён звяртаецца не да абстрактнага субяседніка, што часта можна бачыць у сярэдневяковых тэкстах, а да жывога і канкрэтнага чытача, які ў гэту хвіліну чытае яго кнігу.
He менш таленавіта Францыск Скарына выявіў сябе як аўтар гімнаграфічных твораў. Нездарма часам яго называюць “знакамітым рыцарам сваёй эпохі”, бо канцэнтраванасць стыля-
Вобраз першадрукара выкарыстоўваўся ў афармленні беларускіх часопісаў пачынаючы з 1920-х гадоў
вых прыёмаў і сродкаў у яго творах нярэдка проста ўражвае. Пры гэтым зайздросная тэхніка красамоўства заўсёды ўпарадкавана і адухоўлена яго тонкім мастацкім густам і пачуццём меры. У прыватнасці “Прадмова” Францыска Скарыны да ўсёй Бібліі, змешчаная ім у Кнізе Быцця (Прага, 1519) — гэта нішто іншае як гімн Кнізе Кніг (Бібліі), створаны ўзнёсла і таленавіта, вельмі ўмела і па-мастацку дасканала.
Пры ўсёй гэтай разнастайнасці жанравых формаў у творах Скарыны захоўваецца адзінства стылю і цэласнасць агульнай ідэі кожнага твора. Прадмовы Скарыны не толькі дапаўняюць асноўны тэкст біблейскіх кніг,
але і выступаюць у ролі самадастатковых твораў прыгожага пісьменства. Нездарма ўжо ў наш час іх не раз выдавалі ў выглядзе асобных зборнікаў твораў Скарыны і ўключалі ў склад анталогій і хрэстаматый па беларускай літаратуры.
Цудоўныя здольнасці Скарыны звязаны з атрыманнем ім выдатнай школьнай і ўніверсітэцкай адукацыі. Вядома, што падчас вучобы ў Кракаўскім універсітэце Скарына паспяхова засвоіў курс так званых “вольных мастацтваў”, у склад якіх уваходзілі граматыка, рыторыка і логіка. Таму веды, атрыманыя намі падчас навучання — гэта гарантыя нашай паспяховай будучыні.
Скарына неадменна асацыіруецца сёння з беларускай літаратурай
ТЛКО ifi Н МЫ, GP/M, HE МОІБЕМ ЛН fiO БЕЛНКНХITOGMTH ПОСПОАНТОЫЙ ЛЫЙ GH8 МДЛЬІЕ КННЖКН ПМЦЫ ШШЕЕ ПРННОвйЫО ММ
В. Шматаў. Францыск Скарына
КнЯГН Й32Н4К!-
msHy сню пргслден^м «ягйц
едвЕрйХі ДОХ* йвлювен шчнны ягтнкв жгнм н$ ндслцоаллн і йвглкегв т^жднйа нскл/кт ^ЛА ПвСГШНТФГФ ДОК^ГО Н^ЛД ШЧЮАІ Сб9£ Д ШЛ»ТВ «ДЛЙ • ПоН£Ж£ ШП^ОЖГННЛ ЗвДРН ОДАфНе стынн зндють ымы сеож • Птмрі лтнфне neem ГНВЛ4 СвОА • РйКЫ ПЛЫвДЮІрНв ПвМв р Й£(КАХ% вмры СВФА • Пшы НТЫМ% ПЦ« ІНДА іфНАТЬ Кльгві С80ЙХ1» • ТлКОЖІ НАЮ^Н ЙГД£ ^НЛЖЖ ЙКске^ЛАЛ£НЫ суть пвйя ктему Л«СТ| 8? ЛНЮр A4CKY HAUWTb • Пртежг йсялвдвенчд ІК Дй|л ДАД AUCT4 POAfHHA Сй5£Г9. еьцдлд нті жн 69Т% С65Н НАНШ’ПНЕНСТМ, Но ГАЬ К«Г% £ЛА Дввр ГО ^МЫСЛТ £« ПОМФГЬ ЕНі МК9 МЯЖЦНМГФ WAM^H пкЦнлд • Пот^ Ч’іжі шдтн нж£ снж Кнн гд Іімлфыже Кмнгд jLahhax пррекд Нкннгн £зт» ^ры Ев^йскнлй слоымн« Но Хллідшскнмг мзм кемі ндйпг/шн «ш?етшсі|т ндпнсднд гсть н
КэмЦь Прцгелввнл s-
ІіояшетбЫ кннгд ожж Нзлнд.
ЕЖЕ QGE5E ГМЕХ ОЛОфЕРНОЁН, Е0Е6Ш наехолшсой ц^рм і'тшго * нзб^ен аь>.дЕн ізежлЕЁЫхг• ійьыть гляеь su-
НГА464 *
OqHOFO Ц^Л Й?фд§4Т4 П0/43НЛ%€ НіВ)(в^НО со/ь ІрРь Йб^СКНН • Нпотом пешл ПМЛМ квйным H4f0J;0 ^КЫ служмлн fMlf &ЧНКНТН тогв 5*
Ртф5>4Т 1р/ь Мцннскнн по^кнлг шл ліногйа ызыкн пе^севю еллсгь • Н тсн па стлвялі гр^г 6mlwh к|ткнн t HWfiWk н Егвл^-лннсь • (Окдмшл грноемтегФ н ткгдногв пгдмдлг лп'ры гр^д тогоі йрй
Кніга "Юдзіф". Прага. 1519год
GEHTEEPH
€ve?.w ш іоян ЗямняН
жтеі[ м|Г* Сд^; «ре,ЗйА тгН
еряляснонА* Стнх суть 6 mow г/я/.е по
, Дп^лькфмні • Слышнл.фнн ;л«[ покаонаііса * €ve«H wAfKH
N йлнтря П рк Стй ,ыко пвнір
^ЯЛНтЕГІя СОНЕБЕС&
П[ІЕДПрЯНТвО fj к в • 4 птА8 Ка
ОЖТСОП^ТЫА БЦ1« НяЗіПўЕНН ПрОННІ OMAHlf ”МА ffleOe«O«AKOMf»AE,H^e ган • шрнгБне сердц£ л\ое слоео еаяго•
€меян wAtf,KH Зяч д > 6 ЕЛНЧН ДІГШЯМОАГДЯ* НЯСМН^ЕНІ'б рЯБЫ С«О?9л
Аюскть гль П;£Слясняа гляня жінН €ў-?ян WV.
сентеврн:-
тЕ‘ ЛллуядтрпіЕ гдя есм янтнт Стн • ыко тон річе бышй , тон поселе й СО34ЯШЕСА :^уеянгм шл^кн 3«ч мі ГІ ^нчяс • TeojjAH я нйгелы сеоа САГГН СвОАО ГНЬ ПЯЛАфй • Я
ІШНдй БАвголЕпне до.нф тео£ го , н м« с^о ССЕАЕННА САЯСЫПІ6ОЕА ЯЛЛІЛрА ' т* ^?гАь «оІденЖЕНнЕм» чітняго
'4 Зяч giПрнч і • Лэдтын • Гдн ео
Зяч ’ « ПрН'І ’! ЯШ^ СПЯСЕННА пуГя.му й 3 МА ГОСПОД,ІНЕ npHJOeij• ЯЛЛНЛ^НА Р* G ТЫХ КвГвОГПЕЦЬ hKHMfl, Н-ЯННЫ* П|9і«
3*4 с * іілд^я Гаясй'н св^аь» Стн Лні|^ тсог есн сагяппн аЮ(ікспіГн:-
КНІГІ ОНЛАЙН
