КНІГІ ОНЛАЙН
Скарб накладаў свае правы і на гэтак званыя вымарачныя маёнткі, якія засталіся без спадчынных уладальнікаў. Для гэтага Палаты дзяр-жаўных маёмасьцяў давалі штогадовыя зьвесткі, якія атрымлівалі ад павятовых судоў і дваранскіх апекаў. Гэткім спосабам у склад скарбо-вых былі адпісаныя маёнткі Сьцяпанавічы Сураскага павета, Лудзін Мазырскага і некаторыя іншыя. У цэлым вымарачныя маёнткі аб’яўля-ліся даволі рэдка і амаль заўсёды Скарбу прыходзілася вытрымліваць цяжбы з уяўнымі спадчыньнікамі. Паводле зацьверджанага 21 траўня 1836 г. рашэньня Дзяржаўнай Рады, у казну адбіраліся, з адпаведным грашовым кампэнсаваньнем, прыгонныя, якія дасталіся па спадчыне асобам, чый стан не дазваляў валодаць населенымі маёнткамі26. Гэткае права гублялі й тыя шляхцічы, якія паводле так званага іх “разбору” пераводзіліся ў падаткавыя станы: аднадворцаў — у сельскай мясцо-васьці й грамадзянаў- у гарадох. Указы 23 студзеня 1847 г. і 11 сакавіка 1853 г. вызначалі парадак пераходу ў казну маёнткаў і сялянаў, якія знаходзіліся ва ўладанні аднадворцаў27. Аднак гэтыя ўказы мелі ма-лое практычнае прымяненьне, паколькі дваранскага званьня пазбаўля-ліся звычайна дробныя, беспамесныя шляхцічы. У запісцы адносна лёсу канфіскаваных у паўстанцаў 1830-31 гг. маёнткаў, пададзенай Мікалаю I 10 чэрвеня 1846 г., П.Дз.Кісялёў пісаў, што ўрад “ня толькі не павінен зьмяншаць саслоўе дзяржаўных сяля- 1 4 наў.., але наадварот, пашыраць склад скарбовай вёскі за кошт куплі прыватных маёнткаў"2 . 8 верасьня 1847 г. цар зацьвердзіў правілы набыцьця ў Заходніх губэрнях у казну маёнткаў, што прадаваліся з публічных таргоў. У адрозьненьне ад вялікарасейскіх губэрняў, купля тут не была абмежаваная пэўнаю сумаю, але зьвярталася большая ўвага на выгоднасць яе, зыходзячы з гаспадарчага стану маёнтка, яго прыбытковасьці. Дзеля гэтага губэранскія палаты дзяржаўных маё-масьцяў абавязаныя былі дастаўляць у Міністэрства падрабязныя зьвесткі пра гэткія маёнткі за месяц да прызначэньня таргоў. Канчат-ковае рашэньне пра куплю ў кожным канкрэтным выпадку прымалася міністрам дзяржаўных маёмасьцяў. У ліку набытых шляхам куплі ад памешчыкаў вядомыя, напрыклад, маёнткі Полаўцы Берасьцейскага павету (917 рэвіскіх душаў), Стральцы Горадзенскага (100), Багданава Барысаўскага (1481). Аднак ужо з пачатку 50-х гадоў асыгнаваньні на гэтыя мэты былі рэзка скарочаныя і Міністэрства магло купляць толькі дробнапамесныя маёнткі пры неабходнасьці акругленьня казённых уладанняў . Меў месца і гэткі выпадак. Уладальнік маёнтка Байкаўшчына ў Сьвянцянскім павеце Віленскай губэрні Гедройц-Юрага ^турбаваў гу-бернатара, каб набылі ад яго ў казну сялянаў, што бесыіерапынна хваляваліся”, а пры немагчымасьці куплі згаджаўся “на пералічэньне іх у скарбовае ведамства без усякай платы”. Просьба Юрагі была ўважаная. 23 студзеня 1846 г. губэрнатар распарадзіўся знайсьці маг-чымасьць для перасяленьня яго сялянаў у ліку 28 рэвіскіх душаў на скарбовыя землі . Несумненна, канфіскацыі, ці пазбаўленьні іншымі шляхамі ўла-дальнікаў маёнткаў, падрывалі эканамічную, а ў выніку й палітычную сілу шляхты на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. За гэты кошт расла дзяржаўная ўласнасьць (у 1837 г. канфіскаваныя сяляне складалі амаль чвэрць усіх дзяржаўных падданых), насаджал-іся расейскія землеўладальнікі. Як канстатаваў мэмуарыст Эдвард Паў-ловіч, закрыцьцё Ўніверсітэту ў Вільні, брак тэхнічных школаў, кан-фіскацыя вялікай колькасьці маёнткаў за ўдзел у паўстаньні спусто-шылі Літву духова й матар’яльна”31. Крыніцы і літаратура: Дворянская нмпермя XVIII века (основные законодательные акты) М 1960. С. 155-156. ” 2 НГА Беларусі ў Горадні. Ф. 1, воп. 4, спр. 549, арк. 2; Свод законов гражданскмх н межевых. СПб., 1842. Ч. 1. С. 86. РГАДА. Ф. 248, воп. 65, спр. 5742, арк. 677; Статут Веллкого княжества Лнтовского. СПб., 1811. С. 11-18, 142-144. 4 БЭФ. Мн., 1961. Т. 3. С. 32. РГАДА. Ф. 12, спр. 160, арк. 105. 1 5 6 БЭФ. Т. 3. С. 41-43. 7 СНРНО. Т. 16. СПб., 1875. С. 286. 8 Русскмй архнв. 1873. Кн. 2. Стб. 2288; ПСЗ. Собр. 1-е. Т. ХХШ. № 17329. 9 РГАДА. Ф. 16, спр. 244, арк. 38-38адв., 169адв.-170адв. 10 Падлічана па зьвестках: ДГА Літвы. Ф. 1219, воп. 1, спр. 38, арк. 97-100; спр. 408, арк. 3, 10, 23. 11 Жуковмч П. Сословный состав населення Западной Россмн в царствова-нне Екатерлны II// ЖМНП. 1915. № 5. С. 137. 12 Козловсклй П.Г. Землевладенле л землепользованле в Белорусслл в XVIII - первой половйне XIX в. Мн., 1982. С. 115. 13 ПСЗ. Собр. 1-е.. Т. XXX. № 23 806, 23 893, 24 035; Т. XXXI. № 24 105. 14 Журналы Комлтета млнлстров. Т. II. СПб., 1891. С. 43. 15 СММ АСК. Вып. 2. СПб, 1889. С. 188. 16 ПСЗ. Собр. 1-е.. Т. ХХХП. № 25 289; НГА Беларусі ў Горадне. Ф. 1, воп. 1, спр. 273. 17 Падлічана па зьвестках: РГНА. Ф. 379, воп. 3, спр. 104, арк. 200, 261-272; ДГА Літвы. Ф. 378, спр. 52, ч. 1, арк. 303-321. 18 РГНЛ. Ф. 384, воп. 1, спр. 203, арк. 71; ПСЗ. Собр. 1-е.. Т. XXXII. № 25 481, 25 671. 19 НГА Беларусі ў Горадні. Ф. 1, воп. 1, спр. 269; АДМПБМ Т. 3. Бело-руссмя в 1812 году. СПб., 1912. С. 82-84. 20 БЭФ. Т. 4. Мн., 1979. С. 88-89. 21 ПСЗ. Собр. 2-е.. Т. VI. № 4 711; Постановленля, относяіцлеся до конфлскацмм лменлй польскмх мятежнлков (1831). СПб., 1868. 22 ПСЗ. Собр. 2-е.. Т. VI. № 4 624, 4 848; Т. VII. № 5 637; ДМГБ. Т. II. Мн., 1940. С. 362-363; ЧНОНДР. 1864. Кн. 1. С. 179-180. 23 Падлічана па зьвестках: РГНА. Ф. 379, воп. 3, спр. 2043, арк. 9-17; ДГА Літвы. Ф. 378, спр. 598, арк. 328. 24 Семевсклй В.М. Крестьянсклй вопрос в Росслл в XVIII л первой половл-не XIX века. Т. II. СПб., 1888. С. 445-446, 449-450, 460; Богословскнй М.М. Государственные крестьяне прл Ннколае I // Іісторля Росслл в XIX веке. Т. I. СПб., 1907. С. 255. 25 ДМГБ. Т. II. С. 131. 26 Заблоцклй-Десятовскмй А.П. Граф П.ДЖлселёв л его время. Т. II. СПб., 1882. С. 228. 27 Дружлнлн Н.Н. Государственные крестьяне м реформа П.ДКлселёва. М., 1958. Т. II. С. 66. 28 Цыт. па: Неупокоев В.II. Крестьянскмй вопрос в Ллтве во второй третл XIX века. М., 1976. С. 71. 29 РГНА. Ф. 1 589, воп. 1, спр. 920, 921, 924; НГА Беларусі ў Горадне. Ф. 31, воп. 2, спр. 342, 432, 465, 493, 498; Зеленсклй Н. Млнская губернля. СПб.’, 1864. Ч. I. С. 620; Семевскмй В.Н. Крестьянсклй вопрос ... Т. II. С. 566-568. 30 НГА Літвы. Ф. 525, воп. 1, спр. 343а, арк. 4. 31 Паўловіч Э. Наваградак у першай палове XIX стагодзьдзя // Спадчына. 1994. № 6. С. 121. 1 6 Годнасьць: Выданьне Згуртаваньня Беларускай Шляхты. 1997, № 2 (4). ТЭРЫТАР'ЯЛЬНЫЯ ДОСЬЛЕДЫ СМОАЕНСКАЯ Н ПОАОЦКАЯ ШАЯХТА В МСТОРНН УФММСКО-ОРЕНБУРГСКОГО КРАЯ В.В.ААТЫПОВА Уральсклй край л Закамье лмеют довольно многолетнюю практл-ку обіценля с выходцамл лз Речл Посполлтой, первые млграцлл лз-вестны с середлны XVII века. Дореволюцлонные лсследователл Штра-ленберг, Я.П.Барсов л В.М.Черемшансклй упомлнают средл первых поселенцев городов Уфы л Мензеллнска служллых лноземцев — вы-ходцев мз Речл Посполлтой.1 В качестве прячлны оставленля шляхтл-чамл своей Родлны упомянутые лсследователл называют упадок л разоренле в стране, вызванные беспрестаннымл войнамл л наступле-нлем унлл, т.е. гоненлем на лноверцев. По данным переплсных кнлг по Казанл с уездом, в Уфлмском посаде значлллсь “новокрегцёны (лноземцы лз местных лнородцев, смоленской л полоцкой шляхты)” — 26 дворов, 69 человек.2 В 1652 г. Русское государство прлступлло к стролтельству Закам-ской черты с крепостямл Белый Яр, Брыкллнск, Тллнск, Новошеш-млнск, Залнск, Мензедлнск, которые прлзваны былл заіцліцать юго-восточные окралны от набегов кочевнлков. Сюда л стада прлбывать шляхта. Связано это было с начавшейся в 1654 г. войной Росслл с Речью Посполлтой. После взятля Смоденска руссклмл войскамл часть смоленсклх шляхтлчей прлняда 24 сентября 1655 г. на Девлчьей rope под Смоденском русское подданство/ Однако русское правлтельство, не доверяя новым подданым л не желая оставлять лх вбллзл родных гранлц, отправляет лх на сдужбу в отдадённый Уфлмсклй край, решая прл этом л важную ддя себя задачу заседенля новых крепостей. Новые русскле порядкл, строгость несенля волнской службы по охране край, слльная власть л большле полномочля начальнлков кре-постей л городков, тренля с казакамл не моглл, очевлдно, понравлть-ся свободолюблвым шляхтлчам. Однако большое коллчество свобод-ной землл, относлтельно спокойная жлзнь л сносное суіцествованле удовдетворялл "подьсклх лноземцев”. Вскоре лх кодлчество уведлчлдось. В 1668 г. в некоторых крепос-тях Закамской черты была поселена полоцкая шляхта.4 Кроме того, в Уфлмсклй уезд былл высданы шдяхтлчл лз Влтебска, Мстлславдя л 1 7 другмх захваченных городов.5 Но чмсло нх, по сравненмю с полоцкм-мм м смоленскммм шляхтмчамм, было невелмко. Переселенме шляхты в Уфммскмй уезд в целом было настолько массовым, что впоследствмм онй оказалмсь здесь намболее многочмсленной группой населенмя. Прмбывшая мз Смоленска шляхта делмлась на четыре знаменм, разлмчавшмеся по цвету: 134 человека прм Белом знаменм былм посе-лены в Тммнске, 128 человек прм Красном знаменм — в Шешммнске, 124 человека прм Чёрном знаменм — в Мензелмнске.6 Место поселе-нмя отряда Жёлтого знаменм в мсточнмках не указывается. По первоначальному распоряженмю властей, смоленскме шляхтм-чм всех четырёх знамён должны былм получмть землм около острож-ков по Закамской черте, как м русскме служмлые людм. Но вскоре оказалось, что предположенме центральной властм об мзобмлмм хо-рошмх пашенных земель м угодмй не оправдалось. Большая часть землм в то время была непрмгодна для земледелмя, “потому что лесы большме м места болотные”. Вероятно, вследствме этого многме смо-ленскме мноземцы получалм денежное жалованме по трм рубля чело-веку на год. В 1674 году, по указу государя м, должно быть, по согласмю саммх шляхтмчей, денежное жалованме было заменено от-водом землм. В результате, пашенной землм в однмх местах оказалось мало, а в другмх её расположенме было неудобным для служмлых людей, жмвуіцмх постоянно в острожках. Так, смоленскмм шляхтмчам Красного знаменм, водворённым в Новошешммнске, во главе мх упоммнается поручмк Стефан Ерофеев Пузан, пахотная земля была отведена в блмжайшем от острога поле — “за валом, в степную сторону по Шешме реке, ... мерою по полу-десятне в поле” на человека, м “больше того в том поле пахотные землм нет, а прмбавмть негде”. Пашнм же остальных двух полей мог-лм быть отведены мм лмшь “за валом, за Шешмою рекою в степь, за болотамм вдаль от посаду”.