Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
кая незразумелая ўсмешка, Якой сам чалавек, здаецца, і не адчувае. He, чалавек зусім нармальны. Ненармальна тое, штб ён ведае, штб памятае гэты чалавек, штб памятаюць людзі з вогненных вёсак.
Эмілію Карлаўну Партасёнак мы спачатку не засталі дома. I суседзі дапамагалі — не знайшлі. «Толькі штэ была ў нас, а куды пабегла — хіба, можа, у той канец!» Хлопцы, што гулялі са старымі аўтамабільнымі шынамі, аўтарытэтна растлумачылі:
— Бабка Аміля дома не сядзіць ніколі!
А калі, вяртаючыся з другой вёскі, мы зноў завярнулі ў Засоўе (гэта — на Лагойшчыне), Аміля Карлаўна ўжо чакала нас ля сваёй хаты.
Трохі збянтэжаная, з недаўменнем: каму і нашто яна так спатрэбілася, што і раз да яе заехалі, і паабяцалі (праз суседзяў) яшчэ раз спецыяльна прыехаць. Першае, што пачулі ад яе:
— Жыву адна, бо не магу, каб хто крыкнуў, каб стукнуў.
He можа. Але не можа і без людзей, a таму і не сядзіцца ёй у ціхай хатцы.
«...Я як стану расказваць, дык уся калачуся...» (С м я е ц ц а.)
Нечаканы той смех бянтэжыць, нават, здаецца, палохае яе самую. Чорная маршчыністая рука, згорнутая ў кулачок, старэчыя вусны ўсміхаюцца. I кулак той і губы дрыжаць, як у малога дзіцяці. Што восьвэсь закрычыць ад болю, ад крыўды...
«...дык уся калачуся...
69
У Літвічах немцы прыехалі маладзёж браць у Германію, а партызаны падпаўзлі і сталі там іх ужо біць... А яны зноў у нядзелю раненька прыехалі ў Літвічы. А ўжо тады прыехалі к нам у дванаццаць часоў. Тады ўжо загадалі яны... У нас быў Жаваранак, стараста, мясцовы. Як партызаны падойдуць, дык ён збіраў ім, што нада, а як немцы падойдуць, дык ён і немцам таксама. Ну, яны загадалі старасту гэтаму, каб сабраў яйца... Ну, людзі ж баяцца моцна... Я тожа адна была з дзвюма дзевачкамі сваімі, дык тожа баялася. Я і з хаты не пайшла. Моцна іх, гэтых немцаў, баялася. (С м я е ц ц а.)
Яны хадзілі там па хатах. I к нам прыходзілі. Mae былі дзяўчаты невялікія. На гэтым месцы брат мой дваюрадны жыў, дык я пайшла к яму. Пытаюся, што будзе, можа, у Германію будуць браць. Дзяўчаты мае... Адной ужо шаснаццаць было. Дык ён кажа:
— Нас не будуць браць нікога. Тут з нашага Засоўя няма нікога ні ў партызанах, ні ў паліцыі, нідзе...
Ну, я пашла дамоў і лягла з гэтымі сваімі дзяўчаткамі спаць. Назаўтра я адну пабудзіла. Выпусціць карову. А там, дзе мая цётка жыла, я сеяла бульбу, там быў мой прыўсадзебны ўчастак. Там быў на ўчастку паграбок такі выкапан і будачка, зямлёй абсыпаная. Дык я кажу дочцы, каб ішла к карове, а я пабягу, картошкі вазьму. Узяла пасудзінку нейкую... (С м я е ц ц а.) Ажно яны стаяць там, ля цёткі маёй, пяць чалавек. Адна жанчына падышла к ім, папыталася нешта. А я потым падышла да яе і ціханька кажу:
— Вікця, што яны табе сказалі?
— Я,— кажа яна,— пыталася, ці можна выгнаць карову ў поле, дык яны сказалі, што толькі на выган.
Я тады скоранька ўзяла ды бегам, ды бегам каля іх. А яньі мне нічога не сказалі. Прышла я к цётцы ў хату. Дык яна кажа, што, можа, паб’юць, бо ў Літвічах людзей білі, хлопчык адзін казаў. Гэта ўжо сродсцвеннік яе. На печы ляжыць, з Літвіч прыбег. Уцёк. Ён і карову вёў сюды. Дык і карову забілі, і цётку гэтую забілі. Тады, як сталі там біць людзей. Я тады скоранька ў той паграбок — нагарну картошкі і пабягу к дзяцём. Адну ж пабудзіла, а другая спіць...
Толькі я стала вылазіць... А быў мой брат дваюрадны, у цёткі жыў: там у іх голад быў на Украіне, дык ён сюды пераехаў. Дык ён ідзе і кажа пахахлацку:
— Аміля, штота там страляюць.
Дык я кажу:
— Лезь сюды, схавайся...
Там у яе пограбе перагародка такая. Ён туды ў гэты катушок залез, а я гэтак во прысела. Паграбок глыбокі, а ў мяне кажух быў доўгі. Але босая я. Дык я во так прысела і сяджу, Ля дзверцаў сяджу. Ціханька. Тады віжу я, што суседняя жэншчына нешта гаманіць. Прыадчыніла я дзверцы і кажу яму:
— Гайдучыха, мусіць, просіцца, каб у Германію...
У яе было адзінаццаць душ сям’і, а яе гоняць у хату біць...
Я сяджу каля дзверцаў, а ён тамака, у катусе. I кашляе. Дык я кажу:
— He кашляй, сядзі ціханька.
А як ты ў зямлі сядзіш, дык у хаце такі глухі выстрал. Чую — у цёткі маей два разы выстралілі... А ён усё на мяне:
— Глядзі, што там робіцца.
Бачу — два немцы ідуць з гары — Жаваранак там жыў, дык мы ўсё звалі Жаваранкава гара. 3 гары той ідуць сюды. Калі ў цёткі выстралілі два разы, дык тады я чую—
70
духдух — ідуць па двары. Адзін падышоў, дзверцы гэтыя адчыніў. Я яго і цяпер віжу...
Няхай бы ён мяне забіў...»
I зноў пасміхаецца старая жанчына, закрываючыся маленькім, як у дзіцяці, але чорным ад старасці кулаком. Быццам няёмка ёй за ўсё, што з ёю было. I за ўсіх. За тое, што так недарэчна хавалася, так поўзала і нічога не разумела, а незнаёмыя людзі, што аднекуль прыехалі, бегалі, шукалі яе, каб забіць...
«...Дзяржыць ён вінтоўку ў руках, а я гэтак сяджу. Паглядзеў на мяне, а я на яго... Я ж не знаю, што гэта ён людзей б’ець. Дык ён прычыніў гэтыя дзверцы і пайшоў.
А я ўсё сяджу. А той хлопец усё:
— Глядзі, што робіцца!
Дык я адчыню, паслухаю, пагляджу... А потым бачу, што ўжо крайняя хата гарыць, дык і кажу:
— Ай, браток, ужо ж гэта немцы людзей б’юць, ужо Сцяпана Грамовіча хата гарыць.
Тады ўжо і я к яму ў гэты катушок перакацілася, ужо каля дзвярэй не сядзела. Хату спалілі, а сарай астаўся, а проціў сарая — наш гэты паграбок. Тады другі ўжо ўскочыў у паграбок. Але ўжо ён нас не бачыць — бо ўжо мяне няма, я ўжо перакацілася к гэтаму хлопцу. Запяяў ён сам сабе пад нос, выскачыў і падпаліў той сарай. Як загарэўся ж гэты сарай — бо цёпла, суха,— дык сталі на нашым пагрэбніку дошчачкі ды лапачкі гарэць, якім ён быў абстаўлены. Полымя і пакацілася па дошках. Я б сама, дык я б там згарэла са страху, а ён усё ж ужо мужчына (с м я е ц ц а), дык ён на мяне кажа:
— Аміля, давай уцякаць!
Ускочыў, ужо дзверцы гараць... А там стаяла ў нас бочка з буракамі, наскобленымі на квас, дык я ўзяла пасудзінку, каб лінуць на дзверцы ды вылезці... Але абгарэлі мы — і нашы рукі, і твар абгарэў — і яго, і мой... Выскачылі мы за сарай, а сарай той ужо згарэў.
Паляжалі мы ў бульбе, што была пасаджана. А ён кажа:
—• Мы тут відны...
Пятухі пяюць, каровы, каторыя пазаставаліся, равуць, зязюлька на дубе — тут дуб стаяў — кукуець...
Ну, мы тады папаўзлі паўзком па балоце.
Сусед гэта дзевачку вынес... Па ёй два разы стралялі і толькі хустку пабілі, а яна засталася, за печкай схавалася. Яны дымам выскачылі, як гарэла. А тады яны нас увідзелі, нас пазвалі. I мы гэтак разам сядзелі там.
Пытанне: —А дзевачкі вашы?
— Адну спалілі. Як пакінула я яе сплючы, так і забілі ў хаце. А гэтая сядзела на выгане ля каровы. Дык па гэтай стралялі, але не папалі. Там быў зруб, зрублены на хату, дык яна там пад зруб падкацілася.
Немцы як звечара прышлі, дык яны ў людзей начавалі. Пісары там былі, пісалі. Пераначавалі, а раненька, з сонца ўсходам, пачалі людзей заганяць і біць...»
Так, ёсць, мабыць, пачуцці, перажыванні, калі звычайныя праяўленні іх (плакаць ці смяяцца) робяцца нібы неадпаведнымі. Другіх жа, «адпаведных», прырода чалавеку, можа, і не дала. He ведала маціпрырода, з чым сустрэнуцца некалі яе найразумнейшыя дзеці...
На некаторых зробленых намі фота жанчын — такая вось нечаканая ўсмешка. Яе
71
разумееш, толькі ўбачыўшы не на здымку, а на жывым твары, калі чуеш голас чалавека. I тады нават як быццам пагаджаешся з ёю: чалавек, які перажыў, на свае вочы бачыў такое, мае права на словы і вывады, ад якіх няхай сабе нават і холадна робіцца.
«...Немцы ішлі да нас так — адна партыя з Капцэвіч, а другая вунь з таго канца. А мы на вуліцы былі. На вуліцы нас і пабралі, пагналі вунь туды, у канец сяла. I там стаяў такі на калёсцах... Я не ведаю, што гэта. Мы думалі, што нас будуць расстрэльваць. А яны — за нас, групамі заганялі ў сараі, у хаты. Я папала ў другую групу. Адна я была і са мною залвіца мая. Дзеўка. Дык яе ў першую групу загналі, паранілі ў хаце, яна выпаўзла і ў калодзеж упала. А можа, яе ўкінулі туды? Я не ведаю. А я ў сарай папала, а потым Павел адбіў дзверы, і мы ўцяклі. Гарэлі ўсе, і сарай той гарэў. Сталі ўцякаць, а яны нас давай біць. Мы шасцёх уцякалі: Лукашэвічыха старая — Сяргеева маці, Веры Такалінай маці разам са мною ўцякала з сарая, цётка Дар’я ўцякала... Тых пабілі, а мы ўтрох асталіся. Я за такую во копачку забегла і села. Шаптала тая копачка — так стралялі па ёй. I я засталася жывая. Я з дваццатага года сама, а дзеці мае былі тады ў лесе, двое дзяцей было ў мяне. He разумела я яшчэ, думала: хаты ў нас харошыя, новыя, дык буду прасіць, каб яны іх не палілі. Бо пагаворвалі, што паліць будуць, але ж ніхто не думаў, што людзей будуць паліць ды расстрэльваць...
Як я падняла зза капы сваю галаву, дык яны стралялі, але я пабегла, а потым убачыла, што за капой сядзіць Ева Горбань. Вось яна (паказвае на суседку). Я хацела ўзяць яе, а яна кажа: «У мяне няма ног».
Я яе і кінула. Мне ж не шкада было нічога, я і дзяцей сваіх не шкадавала, кінула, я і сама сябе не шкадавала. He ведаю, хто іх, маіх дзяцей, пабраў. Сама пабегла ў лес».
Гэта і гэтак гаварыла нам Вера Цімафееўна Какора ў вёсцы Вялікія Сялюцічы Петрыкаўскага раёна.
А мо яна нагаворвала на самую сябе? I дзяцей, бачыш, «не шкадавала», і «сама сябе не шкадавала», і суседзяў.
Можна спытацца: а навошта гэта чалавеку — так на самога сябе нагаворваць?
Насуперак логіцы быццам бы.
Але ж ці многа (мог бы спытаць такі чалавек) «логікі» ў цэлым свеце? Дзе такое рабілася, дзе такое магчыма. Вось і гаворыць, сапраўды не шкадуючы ні сябе, ні тых, хто будзе слухаць. I тады расказ чалавека гучыць жорсткім выклікам: можаце жахацца, можаце абурацца! Свет вунь які, дык не патрабуйце і ад мяне!..
Людзі, якія такое перажылі і якія сёння жывуць сярод нас,— гэтыя з ліку наймацнейшых.
Большасць адразу ці праз нядоўгі пасля вайны час адышла ад нас — услед за болем сваім, услед за дзецьмі, бацькамі, што так жудасна загінулі.
А гэтыя ўсё трымаюцца ў жыцці: адных трымае новая сям’я, новыя дзеці, праца, старэчыя клопаты каля ўнукаў; другіх, адзінокіх, трымае ў жыцці, магчыма, якраз памяць пра страчанае, бо чалавек супраціўляецца, не хоча, каб самае дарагое знікла канчаткова — р
КНІГІ ОНЛАЙН
