Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
мент» меў чалавек. Які ўжо тут дакумент, калі дзейнічае «план»!
«Я як азірнулася: «Ээ, ужо дым!» Толькі пулямётам, чутна была: тртртр! Як пхалі там, так адразу і білі. А тады ўжо і запалілі. А гэтага немец вёў, што з дакументам, каб жа не немец, дык я бсказала, што забіваюць.
Тры гады яно мо ў мяне з воч не сходзіла, стаяла ўваччу і стаяла...»
I цяпер яно не «сходзіць з воч» у Акуліны Пракопаўны — тое, як забівалі Казулічы — яе родных, суседзяў.
Знайшлі мы і тую жанчыну, пра якую гаварыла Акуліна Пракопаўна — Дрозд Ўлляну Пракопаўну. Яна таксама на свае вочы бачыла ўсю жудасць расправы над жыхарамі Казуліч.
«•■•Ну, мы ўжо сталі... Усіх акалацілі, толькі адны хаты асталіся. Бацька і маці мае і дзве сястры меншых. Яны к шляху, a я асталася і яшчэ свіней двое і дзве каровы панакрывала саломай. I сабака на цапе. Яны падышлі:
— Авек, авек, авек!
Я сабралася і пайшла к шляху. Выходжу — усе стаяць сеем’ямі! I плачуць. Стаяць навыцяжку і плачуць...
I павялі нас. Дзе вот гэтае кладбішча, тут стаяла мельніца, крупадзёрка, жыў мельнік. Так старая хата яго была, а так новая. Ну, вот туды заходзяць:
— Заварачвайце направа!
Заварачваем. Мельніцу расчынілі на дзве палавінкі, і ля дзвярэй стаяць вясэ мельнічныя.
— Захадзіце, вынасеце вясэ!
84
Нямецкая адзежа, а паруску гавораць:
— Захадзіце!
Ніхто ж не ідзе.
— Захадзіце!
Ніхто не ідзе ў гэту мельніцу. Яны — такія плёткі разінавыя, цераз руку во гэтакі рамень — і гэтай плёткай цераз галаву, цераз галаву! У раду ішлі сем’ямі, дык вот так мужчыны пазакрываліся. Кінулі біць. Кінулі, крупадзёрку гэту расчынілі — а крупадзёрка на дзве палавіны, шырокія дзверы, завал быў. Яны адкрылі гэтыя дзве палавінкі дзвярэй:
— А нука, захадзіце сюда!
Ну, хто ідзе, хто не. Яны самі зайшлі:
— А нука, захадзіце, захадзіце!
— Авек, авек!— немцы.
А гэтыя паруску:
— Захадзіце, захадзіце!
Людзей і ўпіхнулі ў гэтыя дзверы. У гэтую крупадзёрку. А я, значыць,— стаіць у нямецкай адзежы — я кажу:
— Пусціце мяне,— і нейкая ў мяне была справачка. У Любовічах давалі. Я гавару: — Пан, пусціце мяне.
Паглядзеў на гэту... паперку, за руку мяне, цераз шлях перавёў мяне:
— Садзіся і сядзі тут, — паруску. — Сядзі, пакуль я не прыду, не ўцякай нікуда. Еслі пабяжыш — уб’юць цябе.
Ну, што будзе, то будзе. Я села і сяджу. А мама мая дый кажа:
— На хусту і хлеб ужо, у бежанцы сабірайся.
Два кускі сала з сабой яна ўзяла, дзве булкі хлеба — гэта ж трое дзяцей ужо і самі ўдваіх,— думалі ж, што пагоняць у бежанцы. Я махнула: «Не нада!»
П ы т а н н е: —А маці ваша дзе?
— У крупадзёрцы ўжо. Дык думае, што хоць, можа, мне спатрэбіцца. Хоць мые.
П ы т а н н е: — Яна вам гэта перадае?
— Мне не далі ўзяць, не пусцілі мяне к ёй, а яе ка мне. Ну, я махнула: «Мама, не нада. Мне, гавару, хваціць дома».
Пытанне: — 3 мамай хто яшчэ з вашых быў?
— Дзве дзеўкі меншых, мае сёстры. Ну, немцы за людзей — у крупадзёрку, зачынілі гэтым завалам. А я сяджу, ногі спусціла вось гэтак у канаву і сяджу. Так, як во цяперака на лаве. Падходзіць гэты самы, што мяне перавёў цераз шлях. А яны бегаюць, бегаюць, каністрамі — жахжахжах, пааблівалі каністрамі. А гэты самы падходзіць да мяне:
— Сабірайся — шагам марш!
I шляхам, кажа, паўзбок, толькі не бяжы, будуць страляць, гэта, кажа, не па табе. Так ён. Ну, я і пайшла. Іду, што будзе, то будзе! Іду, іду, а там чалавек ідзе: яго пусцілі дамоў, каб дакументы гэтыя ўзяць, і двое дзяцей з ім. Немец павёў іх, тых людзей, тога чалавека з жонкай і з сям ёй. А я пайшла і пайшла. Прыходжу на шлях сюды, а тут стаіць гэты часавы. А гэтыя ўжо стаяць, a машыны так равуць, так равуць усе. Падходзіць мая сястра (ёй цяпер семдзесят два гады):
— А дзе тата з мамай?
А іх ужо, пакуль я адышла, запалілі, гарыць ужо крупадзёрка. Кажу: — Вот, ужэ гараць!
«Гэээ!»— паднялі людзі крык.
Пытанне: —Усе гэтыя людзі? Каторыя засталіся?
— Ага.— Я гавару: —Ціхаце...
Падскаквае адзін ды паруску:
— Успакойцеся, a то і вам ета будзе!
Праўда, сцііхлі ўсе, як вады ў рот набралі! Змоўклі. Падбягае Канавалаў гэты самы — той, што ў краснўю суботу быў...
85
Пытанне: —Яго тады партызаны перанялі таксама?
— Перанялі і ранілі, а нехта казюліцкія яго ў уборную захавалі. А праз ноч на жарабку завезлі ў Кіраўск.
Пытанне: — Ён быў начальнік паліцыі?
— Начальнік самы галоўны, етай Кіраўскай, ну, там. Атрадам ужо іхнім камандаваў. Ну, дык ён падходзіць:
— Ну што — ету сторану на вугаль зжэгці, а ета старана пусць стаіць!
П ы т а н н е: — На вёску паказвае?
— На вёску. Етыя немцы ўжо як беглі, а сюды вецярок, як беглі па захлеўю, па захлеўю — цераз адну, цераз аДну запалілі. Гэта ўжо і гарыць усё. «А вы, кажа, расхадзіцеся». Усе тады і пабеглі, і я пабегла.
Пытанне: — У вас многа людзей засталося?
— Наша дзярэўня бальшая была. Трыста васемнаццаць ужо спалілі з малымі, ну, a яшчэ вёска вялікая.
Я прыбегла, яшчэ выгнала карову, цялёнка і двое свіней выгнала. Стаяла вядро, міска і лыжак сем,— я за ета, на руку і пайшла з хаты. А так у хаце ўсё згарэла. Ну, пайшла, села на вуліцы і сяджу ўжо. Немцы па шляху едуць — усё ўзадуперад, узадуперад. Некаторыя пахаваліся, а я сяджу, думаю — адна смерць, калі я ўжо адтуль ушла!.. Усё згарэла, назаўтра прыду і на двор яшчэ не магу зайсці. Як гляну — не магу, паверыце! Тады адкрыла пограб, зірнула на гэту адзежу: татава, маміна ляжыць... Я, вы паверыце, абамлела ў тым пограбе. Ну, і што, пражыла... А забыцца не забылася. Тады сніцца гэтая мая сястра, самая меншая, яна такая кудлатая была! Хадзіла ў другі клас. Дык я кажу:
— Вот, Алена...
Знаю, што яна спалена. А яна мне:
— Ох, Улляна, да балела ж мая галава, пад палена хавала галаву, так прыпякло ўжо цяпло!..
Прыснілася. I пад палена яна хавала сваю галаву. Так у сне яна мне гаворыць...»
Вогненная памяць, вогненныя сны...
Пра сны свае, ваенныя, пасляваенныя, нам расказвалі многія. Бо ў снах тых — працяг іхніх пакут. Зноў і зноў, як самую рэальнасць, перажываюць людзі ўсё тое — разам з загінуўшымі і як бы за іх ужо.
Нават «калектыўныя» бывалі сны ў людзей — пасля таго агульнага жаху. I такія, што людзі ў лесе, пагаварыўшы, перагаварыўшыся раніцой, раптам беглі на свае папялішчы — настолькі рэальным загадам былі для іх начныя, у сне, уяўленні пра пакуты родных, блізкіх...
Мы — каля вёскі Лазавой у Асіповіцкім раёне. Некалькі жанчын каля сянажнай ямы, даведаўшыся, хто і чаго прыехаў, гавораць з намі, перабіваючы адна адну: і пра ўчарашняе ўсё, і, яшчэ больш, пра клопаты сённяшнія. I адно з другім сплецена: жыццё ў чалавека адно, і памяць таксама адна. Як на дрэве: раней чым дойдзе сок ад каранёў да самай апошняй, наймаладзейшай галінкі, павінен ён прайсці праз увесь ствол. А гэтыя жанчыны яшчэ і досыпь маладыя, моцныя, таму і сённяшнія клопаты для іх маюць значэнне большае, чым для тых, для многіх, каго старасць «адсадзіла ўбок». Людзі, што жывуць усімі практычнымі справамі, інтарэсамі. I вось яны нам — пра сны. Пра свае, такія рэальныя, сны. Бо сама ж рэальнасць, рэчаіснасць тады выглядала жудасным сном, кашмарам. Адно пераходзіла ў другое, невядома дзе канчаючыся...
86
«...Мы былі ў лесе,— гаворыць Вольга Рыгораўна Грышановіч,— ну, і прышлі з лесу, калі нашых спалілі. Паглядзелі, сабралі попел: дзеці ляжаць — здаецца, жывое. Возьмеш — папялок рассыплецца. У адной хаце мы сабралі ўсіх. Дзевяць цаброў — адны беленькія костачкі. А ў другой — там ужо была гара. I кроў — відна была, іх, мусіць, білі. Таму што яны ў кучы, і кроў была. Па куточках былі, пад печам. Цераз год адзін дзед... Яму прыснілася жонка: «Чаму ты мяне не пахаваеш?— кажа яна ў сне. — Я ж пад печам, у мухаморы». Ну, ён нікому не сказаў, дождж ідзе, ён ціхонька гэту печ раскідае. Прыходзім, кажам:
■— Дзедушка, што ты робіш?
— А мне, кажа, Алеся прыснілася: «Што ты мяне не пахаваеш, я ўжо цэлы год ляжу пад гэтым печам, а ты мяне не пахаваеш ».
Праўда, ён раскідаў гэту печ, а там костачкі, галёнкі, толькі костачкі асталіся.
Пытанне: — А як прозвішча гэтага дзеда?
— Пракаповіч Віктар. А яго жонка звалася Алеся. Ну, мы пазбіралі гэтыя костачкі і зноў закапалі... А так, як гэтых хавалі, прыдзем у лес, нагалосімся ў лесе, зноў на папялішча прыбяжым — прыснілася нам: «Што вы нас не пахавалі?..» Станем гэтую цэглу разломваць... Колькі раз прыбягалі. Раскапаем, нойдзем, апяць гэту магілку прыкопваем. Зноў пойдзем у лес, ляжам: які там сон! Але зноў сняцца: «Вы нас...» Што ўсіх не пахавалі. Зноў прыдзем і станем гэтую цэглу разломваць, шукаць... Ну, так і асталіся. А як палілі — ніхто не знае. Hi адной душы ў нас не ўцякло. Вот ужо ў суседняй дзярэўне, у Лозку, там у Германію адбіралі. А ў нас такія былі жанчыны маладыя — ні адной душы не пакінулі. Там, дык
з дзецьмі каторыя, тых палілі, а маладых — у Германію.
Пытанне: — А яны потым, немцы, паставілі тут гарнізон?
— Гэта потым было. А калі палілі, мы хаваліся ў балоце. Трое сутак сядзелі. Узлезем на сасну, глядзім: ніхто ні печы не паліць, ні вады не цягаюць. Ну, мы рашылі, што забралі, можа, і пагналі ў гарнізон. Тады — сонейка заходзіла — мы гаворым:
— Давай пабяжым, паглядзім, што робіцца...
П ы т а нн е: — Колькі тут загінула?
— Сто пяцьдзесят чалавек нашых толькі. А тут, кажуць, прыгналі з Лочына трыццаць чалавек. I тых, што ў лесе лавілі, тожа ў агонь кідалі.
Ну, што ж, асталіся па сягонняшні дзень. 3 усёй вёскі засталіся: вот нас трох, яна са сваімі дзецямі і яшчэ адна жанчына з дзецямі асталася ■— тры сям’і...»
...Трэба памяняць у магнітафоне стужку, спыніць расказ, і баішся: а ці зможа чалавек, ці хопіць у яго сілы вярнуцца зноў туды. Бо і здаралася, што пасля такога перапынку чалавек ужо не мог паранейшаму поўна, дакладна расказваць. Але часцей было такое адчуванне, што ты магнітафонную стужку спыніў, а ён «спыніў» сваю. I што сапраўды ўсё гэта ў ім «запісана». Адзін раз і назаўсёды. Адзін на ўсё жыццё расказ. I знікне ён толькі разам з жыццём, з памяццю чалавека. Сапраўды бачыш — калі так многа, як мы, праслухаеш гэтых людзей,— што гэта незвычайная паўната, дакладнасць — агульная асаблівасць «вогненнай памяці». Такое чалавек не і4ожа расцерушыць, пагубляць па дарозе жыцця — нават і праз тры дзесяцігоддзі, нават калі б і захацеў...
87
Аднак праяўляецца гэта агульная памяць парознаму. Ужо ў залежнасці ад чалавечай індывідуальнасці. Што ні чалавек — то і расказ.
Сярод усіх вылучым пакуль што два тыпы, вобразы расказчыкаў, а дакладней — расказчыц, бо жаночыя ўспаміны — найбольш поўныя, эмацыянальныя, вобразна дакладныя.
Пра адзін тып расказчыц мы ўжо гаварылі — пра тых, што і гавораць, і глядзяць, і нават пры гэтым усміхаюцца неяк дзіўна спакойна, расказваюць нечакана «эпічна». 3 непрывычкі і пакуль зразумееш, што за гэтым схавана, заціснута — робіцца нават страшнавата. He да месца пявучы голас (Барбара Слесарчук з Івацэві
КНІГІ ОНЛАЙН
