Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
цкіх Бабровіч) ці гучна бясстрасны (Ева Тумакова з Быхаўскай Красніцы) перашкаджае спачатку нават адчуваць, разумець, пра што чалавек расказвае.
Затое, калі нарэшце дойдзе да цябе праўда і гэтага спакою, і гэтай бясстраснасці, і гэтай дзіўнай усмешкі, яшчэ больш невыноснай і жудаснай робіцца праўда самой падзеі, самога факта.
«...Праз вуліцу пераходжу, — расказвае жыхарка Красніцы Ева Тумакова, а ў вачах яе, на шырокім твары яе — запытанне, як бы неразуменне: што ж гэта было, ці праўда, што было?— гляджу, ляжыць сродсцвеннік, дваццаць трэцяга года раджэння, і ляжыць, і ў яго кішкі вывернуліся... Ну ўсё, жывот яму парвала, усё... I ён гаворыць:
— Ева, дай мне вады.
Я гавару:
— Ай, Ігнат, дзе я табе вазьму вады, усё ж пагарэла.
— А вы ўсе жывы?
— Убілі маю маць, а брат і бацька асталіся жывы... А вашых?
— Надзю, гаворыць, убілі, а Касціян дзета папоўз у яр...»
Нейкае раздваенне з чалавекам і ў чалавеку адбываецца: сам расказвае і сам як бы пытаецца: ці было з ім гэта, ці праўда, ці магло быць? А калі праўда, дык што ж гэта і як можна, каб такое было?..
I гэтае раздваенне відаць не толькі на твары, у вачах, у інтанацыі, у голасе (гучна бясстрасным), але і на словы кладзецца. I словы, а не толькі інтанацыя, быццам ужо <<не тыя», <<не пра тое». Гарыць усё, б'юць людзей, забіваюць, можна ўявіць, які жах, крык над вуліцай, а чалавек расказвае, што ён не пабег, не папоўз, не кінуўся ў жыта, a «пайшоў» («пайшлі і селі ў жыта»). Ці тая ж размова дзяўчынкі (Еве Тумаковай было тады трынаццаць год) з цяжка параненым сваяком. Быццам і сапраўды так: «Ай, Ігнат, дзе я табе вазьму вады...» — быццам гэта звычайная гутарка дзяўчынкі з хлопцам сярод вясковай вуліцы, у звычайны, а не ў той дзень.
Побач з вобразам такіх расказчыц, пасля такіх расказаў, паўстае з ліку многіх і зусім іншы. У той жа Красніцы, у тым жа красніцкім клубе запісвалі мы Ніну Міхайлаўну Князеву.
Падышла, прысела да стала прыгожая жанчына, зусім яшчэ маладая, і загаварыла ціха, амаль шэптам. He, не ад няёмкасці ці сарамлівасці перад суседзямі, што сядзяць каля сцяны, ці перад намі, незнаёмымі людзьмі, сцішыла яна так голас, а таму што кожнае слова для яе — боль, пакута. He тая, не там пакута, а вось тут, цяпер.
Жыццё для яе не падзелена рэзка на дзве палавіны: тое, што было, што ў яе памяці—
90
працягваецца. Такая гэта натура, істота. I з такой рэальнай вастрынёй усё ў ёй працягваецца, што любая жыццёвая няўдача, крыўда (муж кінуў — сказала і пра гэта) б’е па тым жа пякучым месцы. Такі чалавек усё, нават дробязі, перажывае ўтрая... А на кранутым куляй твары — прыгледзьцеся! — колькі душэўнай мяккасці ў гэтых вачах, у гэтых дзіцячых губах, душэўнай напоўненасці, чалавечай красы.
Кожным словам свайго расказу яна нібы дакранаецца да ўсё таго ж пякучага, жывога . болю — і сцішвае міжволі голас да шэпту. Быццам заціскае ў сабе той боль. I голас ужо зусім прападае — толькі ціхі, бязгучны плач... Ціхая жаночая краса, ціхі голас, ціхія слёзы, а здаецца, што стаіць тут той немагчымы крык...
«...Ну, што я знаю. Знаю толькі, як у нашу хату заганялі людзей. Як білі Красніцу, мы стаялі на вуліцы. Тут дзярэўня была, a мы жылі туды пад нізінку — на пасёлку. Мы стаялі, сабраўшы, глядзелі, што тут ужо дым. I даждаліся, што саседні, што саседзей ужо... I падходзіць да нас...
— У хату!
Загналі ў хату. Нас было тры сям’і. Наша сям’я — сем душ...
П ы т а н н е: — Вы стаялі і бачылі, як ужо суседзяў забіваюць?
— Ну, усё, саседзей ужо, вокны б’юць і гранаты брасаюць... А мы яшчэ ля свайго дома стаім. Мама, ацец і я. Ацец быў бальны, толькі што прышоў з аперацыі. На вайну яго не ўзялі. Ну, стаялі, дастоялісь — прыходзіць:
— У хату!
Загналі нас. Ну, а ў хату прышлі — што дзелаць? Адзін за аднаго сталі хавацца.
Мама кружыцца, тут і ўсе за ёй — ніхто нікуда. Ну, а яны стаялі.
— Так, доўга з вамі чыкацца? Лажыцеся! Толькі ніц. Лажысь!
Ну, мы — хто куды! Мама хацела пад печ — тута бацька крыкнуў:
— Згарыш жывая!
Яна сяйчас — на печ. Ну, і мы — скок, скок за ёй на печ — сем чалавек. Ну, і баба была наша гэта. Яна ўзлезла ўжэ на печ і загарадзіла нас усіх, лягла з краю. Ну, яны пачалі біць: зраз}' на палу хто ляжаў. Бацька на палу там, дзед, брат, там яшчэ адна жэншчына з дзіцёначкам пад койку залезла. Тых пабілі: я ўсё гляджу, як яны ўсё гэта б’юць. Я ўсё бачу. Ну, тады і мне — я ж у тое ўрэмя і ранета — зразу мне папала сюды во, у ліцо, у адну, во ў другую выскачыла.
Пытанне: — I вы бачылі таго, што страляў?
— Я ўсё глядзела, пака яны на палу пабілі. Тады ўжо — да мяне! Ну, тут мне папала ўжо, я прылягла. I брат мой меншы за мяне — тут ля коміна прытулёўшы — яго не раніла. А матка — первая, дык яна так во лягла, за комін галаву. I ёй — як білі, ляцела — галаву, гэта, абчапала ёй мясам. Ну, і білі на печ усё. Тую старушку пасеклі — яна ўсё жыва. Матку ранілі, там пабілі ўсіх... Сем чалавек, а мы толькі ўтрох — мама і я з братам сышлі потым з печы. Ну, тады ўжо разы тры — паб’юць і ўвойдуць: слухаюць, ці жыў хто. Яшчэ раз — пачуюць — б’юць. Вышлі трэці раз. Дыму ж надзелаюць! Вышлі, апяць уходзяць — слухаюць: ну, ужо ўсё, ніхто не дыша! Хто ўжо жыў — прытаіўся.
Пытанне: — I гавораць пра штонебудзь, калі заходзяць?
— Гавораць самі ціхонька, ці дыша хто, слухаюць. Ну, вышлі ўжо апошні раз,
91
кажуць, што «капут». А мы ж чуем. Мы ўжо прытаіўшы ляжым. Ну, што. He чуць. Сяйчас хату запалілі. Там на паталку сена было, ці што — яно стала кідацца ўжо. Мама ўстае. Тут бітыя навярху ляжаць. Рвель ногі гэтыя!— яна пачула ўжо, што ў нагу папала — стала вырывацца.
— Ну, яшчэ раз папробую — калі вырвусь, то пойдзем, а не, то гарэць будзем.
Дык мы кажам:
— Мамачка, мы лучша гарэць будзем!..
Ды зразу з сябе ўсё здзяваць. Яна пракраціла нам раздзявацца, кажа:
— He, падажджыце, можа, выйдзем.
Ну, і сталі выпаўзаць. Ну, мы вышлі. Мама прайшла яшчэ:
— Хто жыў — за мной.
Ну, мы ўдваіх ідзём. Дзеці. А брату было восем гадоў, што лі. Ну, вышлі. Яна кажа:
— Хто жыў — за мной!
Мы вышлі, бачым, бацька вышаў. Ранеты. Рука правая і тут во ў шыю яму паранілі. Ну, выпаўзлі, жыта было ў нас на ўсадзьбе — па жыце. Мама ўжэ стала сазнанне цяраць: стала ад нас уцякаць. Дык мы па крыві найдзем... (П л а ч а.)
Я не магу расказваць...
Яна жыць хацела яшчэ. I сазнанне цярала... Хаты гараць, сонца заходзе... У ляску хата адна асталася — дык ужо ў тую хату ўсе спаўзаліся, хто жывы.
Дык мама кажа:
—• Ужо ідзіце, мо дзе калёскі якія, мяне завязіце.
Пайшоў брат гэты меншы — ну, гэта ж дзяцёнак — пайшоў у тую хату, там і сеў. Пайшла я. Мне ўжо таксама не відна свету:
я ж у ліцо ранета. Калёсак там няма. Мама згарэць хацела — падпаўзла да агню, а яе нехта аднёс. Аднёс на дарогу — ну, што ж, цяжка несці — сама папаўзла. Пассоўвала каленкі, паўзучы. Ішоў Бікасаў Якаў (ён жывы цяпер) — ён яе нёс, да дарогі пранёс. Гэта з кіламетр будзе ад той хаты. А тады другі данёс, ну і сабраліся ў тую хату. Усе ранетыя.
У каго быў род, тыя забралі сваіх. А ў мамы сёстры былі далёка: яны пакуль пачулі... Па лесе мы скіталіся. Тады ўжо калёскі нашлі: уцякаюць у лес, і мы яе на калёскі. А бацька ранеты цяжка, ён аставаўся адзін у тым доме. Ну, тут ужо гавораць, што немцы ідуць, танкі па лесе — дзявацца няма куды. Бягуць куды хто, у балота... Ну, мы пайшлі ўсе, а ён... Ён сам сабе смерць зрабіў... Трэба плакаць нам зноў... Засталіся мы. Мама ж ранета, а яшчэ і пацаначка радзілася пасля таго. Сядзець некуды, я кажу:
— Мамачка, пайдзём у Вароўскае. Я ўжо дарогу запомніла.
Ноччу схадзіла раз і запомніла. Іх завяла ў Вароўскае. Толькі завяла, і ў тое ранне немцы ў Вароўскае прышлі. Ну, і нас выгналі. Выгналі ў бежанцы, гналі, а мы яшчэ ўцяклі. За Кузькавічамі, у лес. Паўцякалі. Жылі там з тыдзень, ці што. Акоп выкапалі. Ну, усё адно нас немцы палавілі ў лесе. I пагналі. Жылі мы ў Ямным — за Быхавам. А затым у Падклённі, а потым у бліндажах. I зімой. Пакуль і вайна закончылася...»
Голас расказчыцы—усё цішэйшы, а боль крычыць усё мацней...
Трыццаты
93
«Канашы — вёска ў Гарадоцкім рне Віцебскай вобласці, на беразе воз. Плаў. Цэнтр сельсавета і калгаса «Радзіма». 100 жыхароў, гаспадарак 34. Пач. школа, клуб, бка, магазін.
3 вёскамі Малгаці (43 ж., гасп. 18) і Гарадок (67 ж., гасп. 19) фактычна ўтварае адзін населены пункт.
У Вял. Айч. вайну каля К. базіравалася 1я Беларуская партыз. брыгада (камандзір М. П. Шмыроў). У час карнай аперацыі 1.5.1942 ням. фашысты расстралялі 30 жыхароў в. Гарадок, у в. Малгаці спалілі жывымі 69 жыхароў...
В. I. Шчамялёў».
У Канашы мы дабраліся познім ранкам 14 чэрвеня 1972 года. Пяты том Беларускай Савецкай Энцыклапедыі, адкуль узята нататка пра гэтую вёску, тады яшчэ толькі друкаваўся.
Пра Канашы мы наогул упершыню пачулі ў той дзень у раённым Савеце і ведалі толькі, што там з расстраляных карнікамі жывы застаўся адзін чалавек, цяперашні старшыня сельсавета В. I. Шчамялёў.
У скупой нататцы, як цяпер нам вядома, напісанай для энцыклапедыі гэтым чалавекам, не сказана, што сярод трыццаці расстраляных трыццатым быў іменна ён сам, Васіль Іванавіч.
Ад Віцебска да Канашоў, цераз раённы цэнтр,— восемдзесят кіламетраў. Аднак у словах «мы дабраліся» — няма перабольшання: на ўвазе маюцца апошнія кіламетры нізкай дарогі, лясной, палявой ды вясковай, страшэнна разбалочанай за некалькі дзён залішне шчодрых дажджоў.
На такой дарозе мы і сустрэлі патрэбнага нам старшыню сельсавета. Ехаў кудысьці на матацыкле.
I вось сядзім у яго кабінеце, быццам апусціўшыся ў светлую цішыню, пасля дажджоў зноў залітую сонцам. Цішыню гэтую яшчэ больш падкрэслівае час ад часу далёкі гул якоганебудзь наземнага або, яшчэ радзей, нябеснага матора. I не чуваць з альховых кустоў салаўінае песні, якая і тут нас сустрэла, быццам усё адна, тая самая ўсюды. Усё гэта цяпер за вокнамі, дзе млеюць у парнасці старыя сосны і густа буяе над балацінкай алешнік.
А ў нашай светлай цішыні нябачна зудзіць разгубленая аса і шархаціць на стале магнітафон.
Васіль Іванавіч, чарнявы, спаважны мужчына, расказвае.
«...Першага мая раненька акружылі нашу дзярэўню з гэтай стараны і адтуль, адкуль вы ехалі. Свабодны выхад быў нам тока ў возера. Двароў тады было больш: цяпер з Малгацямі семдзесят адзін, а тады было каля ста. А ў нас на ноч аставаліся начаваць партызаны. Правялі мітынг 30га, а ноччу зняліся і пайшлі. Немцам была тут свабода. Усіх людзей сабралі там, дзе я вас сустрэў, дзе цяпер калгасны двор. Ну, а патом пачалі там расстрэльваць. Партызанскіх сямей, такіх людзей, каторыя былі звязаны з партыз
КНІГІ ОНЛАЙН
