Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
вязалі гэтую кабылу, падпалілі салому і пайшлі. Туптуп, туптуп — кабыла пайшла, і яны пайшлі...
А ўжо ў гэтым сараі — жжжж!— салома гэтая ажно гудзе. Я гавару:
— Што ж нам рабіць? Уставайма ды якнебудзь выбіраймася.
А тут уперадзе гарыць. Ззаду яшчэ не гарыць. I мы там ззадзі сядзімо. Яна кажа:
— Мы будзем гарэць. Пакуль мы дойдзем, будзе вельмі больна. Давайце вылазіць!
Вылезла яна. А там шчыт. Я гавару:
— Бі нагой, можа, дошку адаб’еш.
Яна б’е, а страшна, каб не пачулі. Ніяк не адаб’еш нагою.
— Нічога мы не зробім, — гаворыць яна.— Давайце цераз агонь!..
Яна малодшая, ды, вядома, яшчэ здароўшая... (П л а ч a.) I нічога няма ў яе,— вядома, дзеўчына. Як пусцілася яна цераз агонь, узялося ўсё на ёй, і хустка, і ўсё, а яна ўкацілася ў снег — патухла!..
А я гавару:
— Госпадзі, пранясі хоць мяне! I мне ж не хочацца пагібаць!..
Я ўзяла паўшубачкам накрылася, пабегла! Папякла рукі... (П л а ч а.) Уцякла цераз агонь. Скарэй тожа ў снег...
Паляжалі мы там, паляжалі. Чуствуемо, што яшчэ жывыя. Глядзімо — яшчэ яны тут, зладзеі гэтыя, усё роўна паб’юць...
Ляжалі мы, ажно звечарэла. А ноч відная, мароз. Пачалі мы паўзці. Яна ўперад, а я за ёю... А тут у нас клуб стаяў. Дык яны пулямёта яшчэ з клуба не знялі. Як згледзелі нас, што мы паўзём, дык з пулямёта па нас — тэтэтэ!.. А пулі свішчуць! Перастане страляць, мы апяць паўзём, як тыя салдаты. А яны зноў па нас. 3 калень кроў ідзе, з рук кроў ідзе. Памерзлі. Без рукавіц. Зіма. Снегу тады многа было...
— Госпадзі, хоць бы якінебудзь куст!.
Канец нам скора... Выпаўзлі мы ў канец сяла.
— Давай,— кажу я, — стоячы пойдзем.
109
Усталі, пабраліся за рукі і пайшлі. I кроў ідзе, і мерзне гэтая боль... Пайшлі мы на пасёлак, зайшлі ў адну хату. Дзе ж мая сям’я? Hi дзяцей няма, нічога — пагарэла ўсё!.. Я назад у агонь, а яны мяне не пускаюць. Нашто ж я жыць буду адна!..
Вот мяне не пусцілі. Я сяджу на печы. Боль невынасімы. Плачу.
А потым — мой ідзе! Дзякуй богу міламу, што хаця ён застаўся!..
Шкада ж дзяцей усіх: а дзе ж Фаня з дзіцем, а дзе ж Надзька? (П л а ч a.) А Толік дзе мой?.. Забілі хлопца, забілі дзеўчыну, семнаццаць год, гэтакую красавіцу... (П л ач a.) He магу расказаць вам... На жызню я выбралася. Няхай бы лепш я пагібла!..»
Расказваючы, бабуля Агата разпоразу нервова стукала то кулакамі, то далоньмі па стале. Калі мы папрасілі не псаваць такім
чынам магнітафонны запіс расказу, яна паслухалася і потым ужо ляпала рукамі па прыполе, раздзельна, а то і злажыўшы іх, як на малітву.
Дзед слухаў яе, час ад часу згодна ківаў галавою, а слёзы то выціраў, то забываўся пра іх...
Калі ж бабуля дайшла да таго моманту, дзе ёй трэба было ў гумне кінуцца цераз полымя, яна заламала рукі над галавой і з выгукам «Госпадзі!» разрыдалася. Іван Трафімавіч таксама тузануўся ад плачу, ужо не толькі нямоглы, але амаль падзіцячы безабаронны.
«...А дачка мая з дзіцем у лес уцякла,— сказала бабуля, сяктак пераходзячы на спакой.— Адзін сынок застаўся... Вярнуўся ранены тады. Лячыла я яму тую нагу, купала ў зёлках і цалавала ад радасці, што засталося ў хаце хоць адно дзіця...»
Мужчыны
111
У мазырскай вёсцы Касцюковічы, дзе мірных, безабаронных людзей знішчалі «тэхнічна» — душагубкамі, мужчын аддзялілі на вуліцы ад жанчын, дзяцей пакінуўшы з жанчынамі. Адзін хлапчук ад маці кінуўся да бацькі. . Карнік схапіў малога за руру і хацеў яго кінуць у калодзеж. I вось бацька, Сафрон Каменскі,— ад плота, дзе стаялі мужчыны,— ірвануўся да карніка, паспеў ударыць яго і нават самога ў калодзеж укінуць.
Аднавяскоўцаў, што самі бачылі гэты выпадак, нікога не засталося. Пра гэта пасля вайны, на судзе, расказваў выкрыты паліцай. Па наваколлі пайшла легенда пра бацькаву горкую мужнасць...
Прадаўшчыца аднаго са слуцкіх магазінаў Зоня Багдановіч, расказваючы пра трагедыю сваёй роднай вёсачкі Гандарэва, успомніла, між іншым, і такое:
«...Янік Аліноўскі з сынам неслі цэбар, каню сечку даваць, а ішлі гэтыя немцы... I немец сына застрэліў, а Янік выхваціў зза пояса тапор і забіў гэтага немца.
Як забіў ён гэтага немца тапаром, дык і пайшлі яны астатніх забіваць. Усё!.. Усіх пабілі, запалілі і пайшлі...
Аліноўскі — Ян, але яго і да пяцідзесяці гадоў называлі Янікам. А сыну, Людвісю, было гадоў семнаццаць. У Яніка тапор быў за поясам, і ён немцу па галаве. Забіў гэтага немца, а другі немец яго забіў.
Пытанне: — Вы самі гэта бачылі?
— Мы ўсе бачылі. Мы ж на вуліцы стаялі. Ён так з сынам як ішоў, дык немец сыну — трах! А гэты, тапор выхваціўшы, ды яму! Немец упаў. А яго адразу тады ў ка
жух, у розныя посцілкі — забіралі ж тады ў нас — увярнулі, увярнулі, на воз палажылі і павезлі з сабою, гэтага немца...»
«Мы ўсе бачылі»,— гаворыць Зоня Міхайлаўна. Аднак, апроч яе, ніхто ўжо не засведчыць гэтага, бо ўсіх жыхароў маленькага Гандарэва ў тую раніцу памардавалі (дзеля таго ж яны і прыязджалі, карнікі), а з тых дзяўчат, якіх адабралі для адпраўкі ў Германію, сёння жыве адна яна. Удалося ўцячы ад расстрэлу і аднаму з яе меншых братоў, дванаццацігадоваму Мікалаю, але выпадку з Аліноўскім ён не бачыў — быў ужо за хлявамі. (Расказ яго — у раздзеле «Звыш дзесяці».)
Далей расказваюць самі мужчыны.
Іван Карпавіч Сакавец.
Знайшлі мы яго ў адным з завулкаў гарадскога пасёлка Крупкі, дзе ў чалавека грады каля акон драўлянага доміка. У градах мы Івана Карпавіча і засталі. Пасля дажджлівапахмурнага дня ясна заходзіла сонца, а чалавек, які ўжо на пенсіі, аказаўся вясёлым, прыязным,— павёў нас у кватэру і расказаў пра тое, што адбывалася ў яго роднай вёсцы Узнаж увосені 1942 года.
«...Я быў жанаты, у мяне жонка і трое дзяцей было. Немцы, калі ацапілі Узнаж, то я застаўся дома. Пераначавалі. I немцы ў нас начавалі. А я к бацьку перайшоў. Мая хата самая з канца была, але я баяўся. Бо партызаны ў мяне стаялі перад гэтым. Тады не ўцячэш. Усе ў лес пойдуць, а я з дзецьмі... Дык я к бацьку перайшоў. Ён сярод дзярэўні жыў.
112
Пераначавалі, а рана нас сабралі сярод дзярэўні — усіх, і старых і малых, і бальныя каторыя — вынеслі. Вынеслі і паставілі. I дапрос. Бургомістр з Выдрыцы — Карань яго фамілія, Рыгор Васільевіч,— ён знаў мяне яшчэ змалку: мая маці з Выдрыцы была, я там у дзеда ўсё быў, калі быў меншы. Ну, вот ён захацеў Узнаж выбіць. У нас партызаны стаялі, а ў іх там, у Выдрыцы, доты былі. Партызаны наступалі і доты гэтыя разбілі. I гэтыя паліцаі... Там некалькі французаў было. Усе паўцякалі ў Крупку. Некалькіх паліцэйскіх забілі яны, а гэты бургомістр уцёк. А жонку яго — убілі. I хату яго спалілі. Ну, у яго было шэсцера дзяцей, кажацца, але дзяцей яго не чапалі.
А патом ужо, калі яны ў Крупку ўцяклі, атрад бальшы выехаў да нас, і да нас гэтыя немцы, гэты карацельны атрад прыехаў.
Дапрос ішоў. Там следавацель нейкі быў, рускі. Паруску чыста гаварыў, але ў нямецкай адзёжы. I мяне вызвалі там па спіску. Бургомістр мяне прывёў. Адзін немец з палкай стаіць, збоку, у хаце. I вот ён прывёў мяне і гаворыць:
— Чаму ты нарыхтоўку не здаеш?
— Гумна ў мяне свайго няма.
А ён гаворыць:
— А партызанам чаму даеш?
Я кажу:
— Партызаны з аружыем, самі зойдуць, возьмуць, а што я ім магу здзелаць.
Што мне гаварыць? А бургомістр кажа: — У яго два браш ў партызанах.
На мяне. А я кажу:
— Спрасіце ў сялянства. Mae браты ўзяты ў кадравыя.
Ага. Ну ён так і піша. Запісаў, а патом бургомістр гаворыць:
— Ён мае звязь з партызанамі. — На мяне. — Мы, кажа, партызанку паймалі ў
Выдрыцы, і яна гаварыла, што ён звязь імеець.
Запісаў ён і: «Вядзі!»
Мяне прывёў. Партызанскія сем’і там. Паставіў. Каля варот якраз. Чалавек сем стаяла, я так восьмы быў. Я стаў з краю так, ля каліткі. Кадітка была адкрыта. Партызанская сям’я тут з намі стаіць. I мяне сюды паставілі. Ну, я знаю, што браты ў партызанах,— мяне ўб’юць усё роўна. Я тады думаю: «На хаду ўб’юць, дык уб'юць». Я не шчытаў, што маю сям’ю выб’юць. Дык я як стаяў ля варот, а калітка адкрыта, а немец нас асобна ахраняець ужо, з аўтаматам... Каб ён проціў мяне стаяў, дык я, канечне, не ўдраў бы, a то ён прахаджваўся — шагі чатыры туды і сюды. Ён як пайшоў, а я тут жа каля каліткі стаяў, ён не павярнуўся, а я — раз у гэтую калітку! Двор загароджаны быў. А метраў семдзесят — кусты там, балота. Ну, я малады быў, гады трыццаць два. Я толькі так шапку падхапіў, думаю: «Ну, уб’юць на хаду». Цераз плот! Hi выстралаў, нічога. Ён павярнуўся і не замеціў мяне. А там не было заставы, а застава была кругом, а каля балота тут не было.
Так я і ўцёк.
А ўсіх папабілі.
Я прыйшоў тады, пасматрэў — нікога нет. Дзе мой бацька жыў, на тым гародзе яма выкапана, і ў гэтую яму — усіх... I малых, і старых, усіх...
Трыста шэсцьдзесят чалавек...»
# # ^
Мікалай Паўлавіч Бранавіцкі.
Вёска Рахавічы на поўдні Салігорскага раёна.
На даляглядзе — навокал — былыя партызанскія лясы, а замест колішняга балота—
113
ураджайная палеская раўніна, культурныя палі і сенажаці. Хаты, калі глядзець з высокай вуліцыгравійкі, ажно топяцца з усімі платамі ды прыбудоўкамі ў зялёнай паводцы бульбы.
Мікалай Бранавіцкі расказвае:
«...Мы былі ў лесе—усё наша срадство. Разведку паслалі мы, з нашых, паглядзець, ці спакойна дома. Ну, значыць, далажылі, што спакойна. Мы і паехалі дамой. Знаеце, дзеці малыя, трэба іх абагрэць, абсушыць...
Толькі я запаліў пліту — тут явіліся немцы на парозе. А куды ты дзявацца будзеш? Значыць, абшарылі ўсё. Паліцыя нямецкая. Адзін немец толькі крыкнуў: «Раўс!» Што такое «раўс», дык я трохі панімаю: выхадзі ці ўцякай, штота такое. Пагналі нас — і жану, і дзеці...
Як толькі вышлі мы на двор, адзін малады паліцай крычыць:
— Хазяін, давай вярніся і давай нам мэду!
He мёду, а мэду. Ага, думаю, стой: раз «мэду», значыць, украінцы. Я гавару:
— Мёду ў мяне нет.
— Дзяры пчолы!
Стаў я выдзіраць сам пчолы свае, а тут ужо некагда, гоняць. Гоняць ужо ўсіх. I яны за мяне і туды. Усё маё срадство. Гэта нас сабралі дваццаць шэсць душ: старых, дзяцей... Загналі ў сарай і прыказалі:
— Маліцеся богу!
Хто моліцца, хто што...
— Прашчайцеся!
Ну, сталі прашчацца. Знаеце, там і плач, там і бяда... Ну, а патом гаворыць:
— Станавіцеся на каленкі, адварочвайцесь да сцяны!
Я, праўда, падняўся і гавару так:
— Вы людзі ці якіята... ці якіята звяры, ці хто вы такія? За што вы нас страляеце? Ну, вы страляйце партызан. Ну, я — партызан, мяне страляйце. Но зачэм вы груд
КНІГІ ОНЛАЙН
