Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
у...
* * *
Вёска Байкі на Пружаншчыне.
Чэрвень, раскошнае лета. Пасля кароткага ліўня — яшчэ больш ласкавае сонца, якое ўжо добра схіліла з поўдня. Разпоразу магутна кукарэкаюць па заплоццю старыя
пеўні. Здалёк чуваць працавіты трактарны грукат. Звініць сваёй нястомнай песняй жаўранак. Ці, можа, многа іх, толькі над намі — адзін.
I дзеці гамоняць, крычаць і смяюцца недзе зусім недалёка ад лаўкі каля плота, на якой мы сядзім,— мы іх не бачым, а толькі чуем.
Бачым адну дзяўчынку, што паміж намі і хатай на той бок вуліцы гуляе ў «класы». Сама з сабой, старанна, засяроджана, зусім, што называецца, для душы.
Бацькі гэтай скакухі, да якога мы прыехалі, яшчэ ўсё няма з касьбы.
Ідзём туды, адкуль чуецца хлапечы гоман і смех.
Вось яны — маляўнічая група босай ды чубаценькай каманды «філосафаў і паэтаў», спакушаных многімі таямніцамі кніг, кінакарцін, футбольных і хакейных матчаў — «без адрыву» ад роднае хаты з тэлеэкранам, ад роднай вёскі з клубам і школай. Адпачываюць — хто на жэрдках агароджы, а хто і на слупе, каму дзе ямчэй пасля добрай палавіны доўгага і змястоўнага дня. Яшчэ не канікулы. Але гэтым мужчынам — па выгляду, чацвёрты, пяты, шосты клас — заканчэнне школьнага года асаблівых цяжкасцей не прыносіць: ні экзаменаў табе, ні клопатаў пра нейкі інстытут. Смех — іхняе паветра. Нават і перад аб’ектывам фотаапарата смех гэты цяжка стрымаць.
Шчаслівыя аднагодкі тых, каму ў чорныя дні гітлераўскай акупацыі было столькі, як ім цяпер, тых, што і тут, у гэтай вёсцы, гінулі разам з усімі — і меншымі, і большымі за іх...
Пагаварыўшы трохі з хлопцамі, вяртаемся да нашай лаўкі.
Дзяўчынка ўжо адскакала сваё і кудысьці пабегла. А бацькі яе і яшчэ ўсё няма.
127
Ён вернецца з касьбы, былы ваенны падлетак, ён нам раскажа, як вырваўся з агню, зпад куляў...
Адно, што тым часам ведаем пра яго, адна дэталь, што загадзя ажыўляе незнаёмы вобраз,— гэта тое, што нам сказала сёння адна бабуля, таксама былая пакутніца. Ён, Мікалай Шабуня, у бацькі свайго быў не сынам, а пасынкам, але «дай бог, каб кожны родны бацька любіў свайго роднага сына так, як Мікалая войчым».
I вось ён, Мікалай Сцяпанавіч, нарэшце прыйшоў. 3 касою на плячы, з павагай прывычнай стомы. Мужчына трохі за сорак, спакойны і дужы.
Адпачываючы на ганку, ён расказаў.
«...Ішлі мы раніцай у Ружаны, рэзаць дровы да бургамістра. Выйшлі на шашу, a тут немцы:
— Хальт!
Падыходзяць:
— Цурык нахгавус!
Пайшлі мы дадому.
Сказаў я бацькам, яны ўстрывожыліся. Глядзім у акно — едуць да солтыса на машынах і пешыя ідуць.
— Бярыце ўсе дакументы і выходзьце!..
Туды, дзе і цяпер вялікая ёлка стаіць.
Вынеслі яны сталы на вуліцу. У каго грошы, гадзіннік, кальцо сярэбранае або пазалочанае — усё чыста забіраюць і ў стол. Калідор з немцаў зрабілі, адзін немец ад аднаго на трычатыры метры, і людзей гоняць аднаго за адным — у гумно.
Прыгналі людзей з іншых вёсак, з Навасадаў і Колкаў. Капаць магілы...
А мы ў гумне сядзім. Той тое, той тое.
— Сёння,— кажуць,— сітка будзе густое. Прасеюць. Адных пабяруць, паб’юць, а дру
гіх пусцяць. Паб’юць тых, у каго сваякі ў партызанах або каторыя самі сувязь маюць...
Сядзелі, сядзелі, чакалі, каб як праз тое сітка прайсці, каму гэта прыйдзецца, а тут папалі — усе без разбору.
Выводзілі з гумна — хто пад руку папаў. Мужчыны — не больш як па чатыры, пяць чалавек. Бывае ўсякі характар — можа супраціўляцца. А жанчын выводзіў — колькі выпара...
Гэта цяпер ужо, калі хадзяін з хадзяйкай жыве, то дзяцей у іх двоетрое найбольш, a тады было па пяцёра, сямёра.
Палепяцца за спадніцу і так валакуцца...
Вочарадзі былі кароткія. Толькі, было, раніць. А жанчын з дзецьмі — працэнтаў на шэсцьдзесят жыўцом закопвалі.
Два чалавекі геройскі пагібалі — Шпак Даніла і Кава Сямён.
— Бі, кажа, сволач, у твар, а не ў патыліцу!..
Я спачатку прадраў страху і сам глядзеў. Бачыў. Стаяла ахрана каля гумна. Калі не вылазіш, то не страляюць. Я памахаў рукою, што вылазіць не буду. «Глядзі сабе, вытрымаеш — глядзі...» I пакуль сёстраў і маці не забілі, і гэтых двух — я глядзеў. А потым... нібы страх... Родных пабілі — страх авалодаў. А так чалавек проста стаўбом стаяў, без чусцвія...
Як цяпер гаворыцца, па маскоўскаму часу, з васьмі гадзін да шаснаццаці была праверка, а потым пачалі расстрэльваць. Дзве гадзіны расстрэльвалі, не больш.
У гумне сядзелі на сене і курылі, ніхто тады не асцерагаўся. Чулі, што страляюць.
— Люс! Люс!— хто крайні.
He хоча — прыкладам, галава не галава...
Форма ўся нямецкая: і шэрая, і чорная. У чорнай больш стаялі на пастах. А немцы— выпорвалі, падводзілі. Расстрэльвалі тыя,
«А фашызм хацеў, каб нас не было!..»
130
што пайшлі... ну, паліцыя. 3 Івацэвіч прыехалі, з Пружан прыехалі, з Ваўкавыска прыехалі, са Слоніма прыехалі, з Баранавіч прыехалі.
А тыя, што забіралі дакументы, гаварылі панямецку, цераз перагаворшчыка.
Усіх пабілі, а мы з бацькам пад сена зарыліся. Бацька першы, а я яго закідаў сенам.
Даскубся я да сцяны, а каля сцяны вялікая бочка, на замок замкнёная, стаіць. Немцы прыйшлі, давай глядзець, што ў бочцы. Прыкладамі разбілі яе. А я якраз да яе дакапаўся. Сена было так на метр трыццаць сантыметраў, а як праскубці, каб чалавеку далезці, то палучаецца прагіб. На мне стаяў немец. Разбіў бочку, пачаў вакол яе пароць штыхом. Аж да адзежы мае дапорваўся.
«Ну,— думаю,— усё роўна не застанемся, не вырабімся жывымі».
Неяк так... Ці то чалавеку жыць паложана?..
Пайшлі яны.
Потым адзін з сабакам зайшоў. Сабака — уядаецца!.. Потым чую — запалкі зашасталі. Чую — салома пачала гарэць...
Вылез я на ток. Уздумаў, што і бацька мой тут. Узяў сахор, парнуў — варушыцца. Выцягнуў я яго. Я абгарэў слаба, а ў бацькі ўвесь твар быў з паўгода абгарэлы, нельга было глядзець...
Выйшлі мы з гэтага гумна. Гумны адно ад аднаго — метраў шэсць. Глядзім — чалавек перад намі. Спалохаліся, стаім, як стаўбы, адзін на аднаго пазіраем. А потым пазнаем: сусед.
— Гэта вы, дзядзька? — пытаецца.— I хлопец з вамі?..
Пайшлі мы ўтрох да дарогі.
А яны апошні дом, дзе сядзела начальства, падпальваюць.
Напароліся мы на немца. Нёс куль саломы. Метры два ад яго я рукі распасцёр, каб тых, што ззаду беглі, затрымаць. У дыме ён мяне не заўважыў, а двор вузенькі. Мы — назад. Я — цераз плот. У суседа вуллі былі на зіму састаўлены, я паміж імі, у лужыну— снег ад пажару растаў — лёг і ляжу...
Паехалі немцы.
«Давай,— думаю я, — пайду пагляджу на магілу...» Дзіцячы розум...
Пазнаходзіў адзежу, мацерыну і сясцёр. Раздзявалі ўсіх да бялізны...
Тая магіла, дзе мужчыны, паднімалася няшмат, санціметраў на дваццаць. А кроў каля сценкі — фантанам. А дзе жанчыны... Клянуся... ісціным богам, што на жанчынах не менш як санціметраў на семдзесят зямля то паднімецца, то асядзе... Значыцца, яны толькі трохі прысыпалі, каб не відно было.
Потым людзей прыганялі, на трэці дзень, дабаўлялі зямлі...»
Пакуль ён расказваў, за спіной яго, на парозе, амаль увесь час стаяў хлапчук. Адзін з тых вясёлых «філосафаў» з плота. Ужо разумна прыціхлы. Калі адыходзіўся або вяртаўся зноў на парог — абавязкова асцярожна і, басанож, зусім нячутна. Меншы, чым бацька ў той час, калі яго забівалі, ды ўжо таксама звыш дзесяці...
Дзяўчынцы было нецікава. Толькі трохі паслухаўшы, скакуха пабегла з двара, шукаць новай забавы.
I ўсё над намі і навокал нас было ў спакоі яснага адвячорка.
Вялікая Воля Дзятлаўскага раёна.
Лясная вёска, з векавечнымі дубамі і гонкімі соснамі — не толькі навокал яе, але
131
і на вуліцах, з кіпарысным ядлоўцам на палянах паміж рэдка раскіданымі сядзібамі, з драўлянай царквой на могілках, прыгожай і ў сваёй пашарэлай ды пахілай старасці. Добрыя хаты ў велікавольцаў, амаль усе — пасляваенныя.
16 снежня 1942 года немцы забілі тут каля двухсот чалавек. Сярод вельмі нямногіх, каму пашанцавала ўратавацца, былі два падлеткі.
Адзін з іх, калгасны жывёлавод Аляксей Ламака, так расказвае пра той дзень.
«...У той час я яшчэ быў малы, мне было ўсяго адзінаццаты год.
Помню я — прышлі немцы, сталі нас выганяць з хатаў. Немец адчыніў дзверы і сказаў: «Выходзьце!» Мы жылі ў хаце дзве сям’і, бо наша хата згарэла і мы жылі ў падсуседзях. Вышлі мы з хаты і бачым, што тут ужо ўся вёска сагната. Падагналі нас метраў, можа, з пяцьдзесят, паставілі ўсіх у калону. He памятаю, колькі там чалавек было ў калоне. Закамандавалі нам усім пакленчыць, і ззаду прышла машына. I сталі мы паміж сабою гаварыць, што, можа, паліць нас будуць жывых... А яны нас сталі фатаграфіраваць — з нейкім апаратам стаяла машына.
Сфатаграфіравалі яны нас, падалі каманду ўстаць, тады бралі па дванаццаць чалавек, адлічвалі па дванаццаць чалавек, і на метраў сорак ці, можа, пяцьдзесят адводзяць тых дванаццаць чалавек і камандуюць лажыцца ў такім во палажэнні, пад гару. (П а к а зв a е.) I з кулямёта тады шуруе.
Я папаў тады якраз у другую групу, дваццаць чацвёрты чалавек. Я толькі помню, што я датуль быў пры памяці, пакуль скамандавалі лажыцца. Упаў я — ужо стрэлаў не чуў,
як па нас стралялі. Можа, і заснуў. Нешта палучылася
Ужо потым, калі ўсіх перастралялі, устаў стары Васіль Ламака і гаворыць:
— Хлопцы, хто застаўся жывы, уставайце. Немцы паехалі.
А бацька мой быў цяжка ранены па жываце і, як пачуў гэты разгавор, пытаецца:
Алёшка, а ты не ранены? Паварушыся...
Ой, я забыўся — я гэта адразу з бацькам гаварыў, як толькі яны перастралялі, яшчэ не хадзілі дабіваць. Бацька гаворыць мне:
— Ты, сынок, жыў?
— Жыў,— кажу.
— I не ранены?
— He, не чуствую.
— He пячэ нідзе?
— He.
Дык ён кажа:
— He варушыся, бо ходзяць дабіваюць.
Праз мінут, можа, пяць падыходзіць немец да мае галавы, узяў нагою за маю галаву, а я гэтак во... (П а к а з в a е.) I ён пайшоў далей.
А потым ужо гэты Ламака Васіль устаў і гаворыць:
— Хлопцы, хто жывы застаўся, уставай це. Немцы паехалі.
Устаў я, і пайшлі мы па трупох шукаць людзей, каторыя жывыя.
Яшчэ я застаў сваю сястру, ёй было тады сем лет. У яе была нага перабіта ніжэй калена. Я яе метраў, можа, сто, можа, семдзесят аднёс. Ну, тады ж я быў пацан, каб гэта, як цяпер, быў самастаяцельны... Яна стала прасіцца, што баліць, што палажы мяне, і я палажыў і пайшоў за тымі старыкамі ў лес.
Ну, у лесе мы таксам
КНІГІ ОНЛАЙН
