Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
ы атрад нямецкі, то мы былі забраны ў дзярэўню Мамолю. 3 атрадам. I раніцай, у гэтат жа дзень, як палілі нас, прышлі мы ў Лапаткі, а там смотрым — Заўсвецце гарыць. Мы не астанавіліся, прышлі ў сваю вёску. Сюды, у Баканіху.
Як толькі прышоў я ў кварціру — сабраліся жэншчыны, пытаюцца, дзе мы былі. I пасматру я — ужо паліцэйскі пабег цераз мой двор. I шаравары абматваець вакруг спіны: мае шаравары былі выбрашаны ў сад. А ён ужо забраў сабе.
I тады сяйчас жа каманда нам паступіла, усёй дзярэўні, сабрацца ў адну кварціру. I рабралі нас, шэсцьдзесят чатыры чалавекі, туды, дзе цяпер памятнік стаіць. Адзін паліцэйскі бег і камандаваў, штоб ішлі ўсе туды. He на сабранне якое, а так папросту гаварыў:
— Ідзіце ў тую хату.
Нас ужо туды пагналі, а тут падводчыкі, паліцэйскія — выганяюць наш скот. Угналі за дзярэўню.
Калі мы сабраліся ў адну кварціру, увайшоў нямецкі афіцэр і стаў абглядаць, у каго што адзета. Еслі харошы тулуп ілі валёнкі, застаўлялі раздзяваць і выбрасываць на волю, а там падбіралі падводчыкі. Тагда афіцэр гэты ўзяў і папрашчаўся з намі. Гаворыць:
— Да свідання. Давайце спасіба сваім гэтым партызанам!
А для чаго ён так сказаў, я не паняў.
Как толькі ён так сказаў, так кварціру закрылі і ў два акны бросілі к нам гранаты. Гранаты гэтыя сіпелі доўга. Еслі б такі быў адчайны — іх можна было б назад выбрасіць. Ну, нічога. Узарваліся гранаты — многа пабіла там людзей, але адхінуліся ўсе ў
адну сторану. Тады з аўтамата па гэтай па кучы. Кагда з аўтаматаў бросілі страляць, тады яшчэ многа было жывых. Выбілі людзі адно акно і началі прыгаць з акна. Паліцэйскія стралялі, хто выскачыць з акна. Стаялі кругом кварціры.
Яны падпалілі. Паталок абсыпаўся. Віжу, што мне некуда... 3 суседам мы проціў гэтага акна пад канапку схаваліся. Ага. Ужо яны нас не відзелі. Тады сусед гаворыць, Фёдар Лук’янавіч:
— Пасматру ў акно, можэт, яны адышодшы.
Толькі прыпадняўся, а яму какраз пуляй сюды, у лоб,— ён назад і зваліўся.
А я ляжу. Паталок ужо стаў абсыпацца. Тады я ўжо віжу, што мне дальша некуда ляжаць — упёрся ў прасценкі, у акно прыгаць, і прасценкі пасыпаліся. Тагды я ў снег — снег быў глыбокі каля кварціры. I сразу ў мяне з рук кожа далой. Тагда я нямножка адпоўз і ляжу. А ў мяне ўсё фуфайка са срадзіны гарыць і гарыць. Я снегам затру.
Немцы хадзілі. Када зацёр — уціх. I яны ўжо адышлі ўсе.
Адзін мой таварыш ляжаў. Ахрэм быў Бурнасенка. I яго пуляй стрэлілі. I мелка хвацілі вот тут па рабру — не ўрэдна дужа. Ен адышоўся к забору, лёг і ляжыць. I вот немцы як прахадзілі з ацаплення дарогай, увідзелі, што ён шавеліцца,— прышоў адзін немец і яму ва ўпор вінтоўкай сюда ўдарыў. Пуля прайшла вось так вось. Я падышоў к яму — после ўжо, як адышлі ўсе,— дык ён мне гаворыць:
— Чаго ты тут ходзіш, яшчэ ўвідзяць.
Ён яшчэ жывы быў. Толькі кроў тут была, ага.
Праўда, Пашкоў быў, вучыцель, здзесь, адступіўшы так нямнога, прапоўзшы, — астаўся цэлы.
Тады мы з Пашковым пайшлі ў сарай здзесь начаваць. А яго, Ахрэма, так і аставілі. А ён тады падняўся і — авін быў такі, што хлеб сушылі,— у гэтую печку забраўся і трое сутак ляжаў. А мы з Пашковым пайшлі ў Перавоз... У Заўшчу то есць. У Заўшчы там у Пашкова сястра заставалася, забрала яго ў Перавоз. А я ў старухі жыў трое сутак.
Ну, а старуха гаворыць:
152
— Как хочаш — ілі ты ідзі з кварціры, ілі мы пайдзём, a то немцаў баюся.
Я і пайшоў адтудава. На азяро выйшаў, глазы запухшы ўсе, не віжу нічога. Вот так веечкі падыму, пасматру — не ў той бок іду. Ліцо ж усё абгарэўшы было, і галава была абгарэўшы. I вярнуўся ўсётакі сюды, дабраўся да сваёй дзярэўні.
Ужо некаторыя з адступлення прышлі. Ужо там рабяцішкі. Адзін такі Пётра Мядзведзеў. Мяне яны к сабе ўзялі. I тут мы астанавіліся. Тады дачка прышла. Тады адна кварціра з усяго пасёлка засталася не згарэўшы. Мы тады сабраліся ў тую кварціру. Тады мяне сястра ўзяла на ізлячэнне, я ў сястры быў месяц. Больш. Яна мяне там посным маслам лячыла, трапкамі ўвёртвала. I так я згаіў скора...
I вот после таго...
Я не знаю, што далей гаварыць...
Пытанне: — А вас з вашай хаты забралі аднаго?
— Усю сям’ю. У мяне была жынка, і дочке чатырнаццаць лет, і яшчэ мальчышка Коля быў, паўтары годы. I гэтых яны там уністожылі ўсех. А сын вот этат, і дачка яшчэ была. Сын у партызанах быў, а дачка з партызанамі адступала, цераз дня чатыры вярнулася ўжо.
Цяпер мы тут жывем адны. Вот наша хата. Прошлы год віцебскія прыязджалі карэспандэнты, каторыя фатаграфіравалі тут. I яны сказалі, што ў іх няпоўна вышла, што будта бы я адзін тут жыву. Мяне ўсё аднаго, усё аднаго фатаграфіравалі. Без сям’і. А прошлы год то мяне ўжэ звязлі ў саўхоз туды, дзе закладваюць сенаж, фатаграфіравалі, касу мне далі, касіў ужо я з гэтым, з шафёрам...
Пытанне: — Вам і не хочацца адгэтуль ехаць?
— He. Здзесь радзіўся, так і думаю ўжэ здзесь дажыць...»
Сіла жыцця. Цяга роднай мясціны. Калі хочаце, нават і сцверджанне перамогі. Я тут быў, я тут ёсць, я тут буду, дакуль я хачу.
Перад вайной Архіп Ціханавіч працаваў у калгасе конюхам, брыгадзірам, пасля вайны хадзіў лесніком. Цяпер ён даўно ўжо на пенсіі, а ўсё яшчэ варушыцца. Спрадвечнае, народнае трэба. Трэба і ў гаспадарцы памагчы, і ўнука даглядаць. Трэба і людзям расказаць пра тое, што было,— няхай ведаюць, хто не ведае, што такое фашысты. Да яго ўжо сюды прыязджалі не раз, бралі яго і ў Віцебск на верталёце, і ўжо адтуль, як кажа дзед, яго «ўся вобласць слухала па радыё». Згодзен ён нават як быццам і з тымі стараннымі журналістамі, якія палічылі, што дзеда трэба завесці яшчэ і за возера, у саўгас, дзе якраз закладвалі сенаж, і даць яму ў абгарэлыя рукі касу. Што ж, няхай людзі, калі гэта трэба, паглядзяць на яго яшчэ і па тэлевізары. Што жывы ён, Архіп Жыгачоў, што ён на родны свет глядзіць і часцей усміхаецца, чым сумуе. А тут во гэтыя кажуць яшчэ, што і ў кнізе ён будзе. Калі трэба, дык трэба. У гэтым і адчуванне абавязку і гонару крышку таксама.
Пасля гутаркі, пасля гасціннай перакускі мы ўсёй кампаніяй адпачывалі перад нялёгкап дарогай назад у Расоны — сядзелі на лаўцы перад хатай. Архіп Ціханавіч курыў, папыхваў люлечкай. Што ж, яшчэ адзін здымак прыдасца. Дзед не пазіраваў, калі яго здымалі,— сядзеў сабе, курыў сабе як і курыў, аднак не вытрываў, сказаў, як быццам не пра самога сябе:
— Гэтая люлька пабывала ўжо на многіх здымках.
153
Жыве чалавек. У цэлым, як гаворыцца, зусім нядрэнна. Хоць і не так часамі гладка, як па тэлевізары... Жонка, Таццяна Іванаўна — дабрадушная, людская руская жанчына, таксама асірацелая ды аўдавелая ў вайну, гаворыць хораша пабеларуску. Сын дзедаў, ад першай жонкі, што быў у партызанах, і нявестка. I гора ў дружнай сям’і, без якога жылося б і зусім добра. Гора та
кое, што ў ім ужо няма чыёйнебудзь віны. Адзіны сын у маладых, адзіны ўнук у хаце, падлетак Васіль — цяжка хворы. Нібы гэтага дзеду яшчэ не хапала пасля ўсяго перажытага... А чаму толькі дзеду? Гора ўсім, але стары з гэтым хлопцам яшчэ і дагэтуль за няньку. Бо з хаты ўсе ідуць на саўгасную работу, а дзед — з Васілём...
Аднак і гэтае гора не ломіць старога.
Княжаводцы
155
23 ліпеня — гадавіна трагедыі вёскі Княжаводцы, у Мастоўскім раёне. I выпадковасць прывяла нас туды іменна ў гэты дзень.
Дзень быў, магчыма, такі самы, як і дваццаць восем гадоў таму назад, — спякотны, мляўкі. Паветра трымціць пад гарачымі промнямі. Каласы апускаюць галовы. Дрэмлюць у нёманскіх поймах старыя дубы. Так і цягне ў густую засень, пад іх бухматыя кроны.
На котлішчах вялікай калісьці вёскі — пагарэлыя грушы выгналі пасынкі зпад кораня, і тыя парасткі сталі ўжо дрэвамі. Млеюць на сонцы адроджаныя дзічкі, нудзяцца на бязлюддзі. Ім не хапае хат, свірнаў, адрынаў, гумнаў, каля якіх было так утульна расці. Ім не хапае вераб’ёў, што шалпаталіся б у лістоце, чубіліся б на пацеху паважным курамсакатухам, кралі б у іх крупы, спакушаючы сваёй дзёрзкасцю катоўпаляўнічых. Грушам не хапае старожкага брэху сабак, які нечакана разлягаўся б і затухаў у густой, шапаткой лістоце... Няма былога жыцця ў Княжаводцах. Журботна млеюць грушы на селішчах — маўклівыя помнікі найвялікшай бяды, вартавыя даўно пагаслых пажарышчаў.
Адна толькі сяліба ўстала з попелу на месцы вялікай вёскі. Адна — з двухсот. Простая драўляная хата. Неяк пачарнела яна, як бы абвуглілася. Можа, ад напамінаў пра тое чорнае гора, на якім стаіць? Прыткнулася хата да белай высокай бярозы. Цягнецца бяроза вяршалінай у неба, хоча адарвацца ад зямлі. У хаце часта гавораць пра той колішні вогненны жах, і не сціхае спалох у бярозы. Уцячы б, адарвацца ад небяспечнай зямлі, падняцца б на зялёным шары сваёй кроны і паляцець у вышыню, свабодна паплысці па ціхім нябесным акія
не,— каб толькі не чуць страшных расказаў цёткі Ганны, не баяцца агню, не ведаць нічога пра мінулае, абтрэсці, як пажаўцелае лісце ўвосень, усе трывогі за будучыню...
Стаіць на падворку адна крывенькая, запыленая, буразялёная дзічка, дрэмле сабе на прыпёку і, абуджаная брэхам сабакі, ціхенька скардзіцца на тое, што перажыла тут усіх, ды нікому ўжо не патрэбная.
Хлопчык, які ўлетку прыязджае сюды з Гродна і выгульваецца над Нёманам, не вядзе пад дзічку сябрукоў, бо іх тут няма. Няма яму з кім сябраваць. Чорны Барс — адзіны хлопчыкаў сябар. Вярнуўшыся з ранішняй рыбалкі, хлопчык займаецца ў хаце нейкаю сваёй справай, з Барсам гуляе рэдка.
На парозе хаты стаіць гаспадыня, цётка Ганна Барадаўка, пажылая кабеціна ў чорным капоце і белай хусцінцы, завязанай пад бараду. Яна падобная на манашку. Маршчыністы твар, сухія, засмяглыя вусны, трывожныя вочы, якія бачылі так блізка смерць.
Смерць стаяла над двума прытоенымі ў крапіве людзьмі — жанчынай і яе мужам. Смерць была ў мышастым шынялі, у тыгравай накідцы і зялёнай касцы.
Такою бачыла яе жанчына, і, мабыць, ад бабкі ўнук навучыўся ўяўляць смерць іменна так. Ён лепіць мноства фігурак з буразялёнага пластыліну. Фігуркі фашыстаў выцягвае, як быццам свядома, на манер старых гатыцкіх майстроў, і постаці іх выходзяць зпад яго пальцаў доўгія, як нейкія чалавекападобныя чарвякі...
Гэта — ужо ў хаце, куды мы запрошаны, дзе гаспадыня расказвае.
КНІГІ ОНЛАЙН
