Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
пабег прама ў лес, і яго дагналі. У руку вышэй локця і ў галаву... Потым яго там знайшлі.
А я не пабег, я паміж двух хлявоў залез у завулачак. Дзядзькаў хлеў і наш. Сяджу там. А потым, як хлявы пачалі гарэць, дык я думаю, што яны будуць раскідацца і прыдавяць мяне... Я адтуль вылез і хаджу з аднаго боку на другі: каб ён і з дзядзькавага двара не ішоў, і з нашага. I яны мяне замецілі. 3 напраўлення Ціханя яны ехалі. I паслалі аднаго. Я бачу — ён ідзе... Думаю: яны мяне не відзяць. А потым ён галаву зза вугла і я зза вугла. Дык я на яго: «Панок! Панок!..» Ды гэтым... выбачайце, мёрзлым конскім гаўняком зза вугла папусціў. А сам бягом на свой двор, цераз калодзеж, цераз плот і паляцеў далей па вуліцы...
143
Пытанне:— А ён паслізнуўся, немец? Так нам ваша сястра расказвала.
— Паслізнуўся. Ну, ён, можа, думаў — гранатай папусціў. Чорт яго ведае, што ён думаў, факт, што так было. Ён упаў, а я за гэты час—на трэці двор... А потым паўзком, паўзком, за капцы, за бурты... Там была канюшня калхозная, а ўжо ад гэтай канюшні да лесу — метраў пяцьсот было. Снег растаўшы быў ад пажару, снегу многа,— ніяк не магу бегчы. Поўз, поўз, а потым усхапіўся і — бягом. Дзе ўжо снег цвёрды. Дабег да лесу, і тут усё роўна як хто мне ў затылак ударыў — цёмна ў вачах... У адну нагу
ранілі і ў другую... Пасля ачухаўся, чую — страляюць. I зноў пабег... У Старэве людзі мяне перавязалі, і я пайшоў у лес...»
Негаваркі Мікалай Міхайлавіч. Распытваць трэба было, падварушваць пытаннямі. I сарамлівы. Пра тую мёрзлую «гранату», якою ён, хлапчук, напалохаў дарослага з пагонамі і аўтаматам, ён наогул не думаў згадваць. Каб Зоня Міхайлаўна, сястра яго, да якое мы перад гэтым заязджалі, не расказала пра гэта, дык ён, як сам сказаў нам, «пасцясняўся б гаварыць...».
Дзве старасці
145
«Галоўка яго баліць...»
У нас быў перапынак, цэлы тыдзень; калі мы былі дома і жылі больш клопатамі і радасцямі свае надзённасці, і таму цяпер сонечны, зялёны чэрвень мы па хатняй інерцыі ўспрымаем яшчэ без страшнага глыбіннага падтэксту — без людскіх успамінаў пра кроў і агонь.
Вёска Альхоўка. Клічаўскі раён.
Спешыўшыся каля патрэбнай нам хаты, ідзём ад машыны да лаўкі перад гародчыкам, на якой сядзіць дзядок. Ціхенькі, сівы, шэры, маленькі. 1 не ў цяньку, хоць спёка, а на сонцы. Вітаемся, а ён не адказвае, пытаемся, а ён маўчыць. Ды не ад грубасці, мусіць, бо глядзіць ён на нас ці то прыязнымі, ці то бязгрэшнымі вачыма. He ўсміхаецца — толькі зірнуў адзін раз, даўгавата і абыякава, і зноў глядзіць кудысьці, нібы наперад, нібы ўдаль.
Вартуе штосьці? Абдумвае? Проста любуецца тым, на што глядзеў столькі гадоў, а ўсё ж не наглядзеўся? Відаць, ні адно, ні другое, ні трэцяе: на ўсё на тое патрэбна нейкая актыўнасць, а ён, дзядок, проста глядзіць. Сядзіць сабе і глядзіць...
Зразумеўшы, адчуўшы, што гэта — не той, хто можа нам дапамагчы, ідзём у брамку. Ужо на дворыку нас сустракае шустрая, прыветлівая бабуля. Ды яшчэ і талковая — хутка ўцяміўшы, што нам трэба, запрашае ў хату, дзеда свайго з вуліцы не клічучы.
У хаце чыста і пуста, і, не пытаючыся, можна здагадацца, што дзед і баба, як ва ўсіх амаль казках, жывуць адны.
Прысеўшы да стала, бабуля, як і большасць тых, з кім мы ўжо сустракаліся і ў хатах, і на полі, на мікрафон не зважае — проста расказвае людзям, і ўсё.
«...Як мяне, кажаце, завуць? Цмыг, Грыпіна Паўлаўна Цмыг. А колькі мне гадоў? Мне ўжо, хлопчыкі, два гады яшчэ і тады будзе восемдзесят. Ой, даўно ўжо жывуу, ойойой!.. (С м я е ц ц a.) А ён у мяне, мой гаспадар, ужо саўсем... Ён старэйшы за мяне. Мусіць, на трынаццаць ці на чатырнаццаць год. А завуць Амяллян Атрафімаў Цмыг. I той мой дзед быў Амяллян, першы мужык. Гэты мой дзед — удавец быў, у яго пятнаццаць душ забілі немцы, у яме ў той ляжаць. А ён застаўся, гэты дзед.
Ну, я засталася ўдава. Мой сын быў у партызанах. А ён, гэты дзед, ды таго майго дзеда кум. Дык ён кажа:
— Знаеш што, кума, давай мы будзем удваіх.
Дык я кажу:
— Ну, давай.
Сын прыбег з лесу, і я спыталася:
— Так і так, сынок, што рабіць?
— Мама, калі дзе прыхінуцца ёсць, дык ты тут і будзь. Можа, калі парцянкі дасі ці рубашку пераменіш мне, прыбегшы.
Ну, вот мы і зыйшліся з дзедам, і гадоў, мусіць, трыццаць жывём.
Ужо не ў нашай вёсцы жывём, не ў Сушы, а тут.
А цяпер галоўка яго баліць...
Гэты дзед і гэтыя хлопцы збіраліся кучамі — нядзелька была. 1 жанчыны папрыбіраліся, старыя і маладыя. Сядзяць дзенебудзь, сабраўшыся. Ну, і тады гэта дзед стаіць у курані, а тая баба, яго першая, ды кажа:
— Збіраюць на сабранне! Ідзі, дзед.
— Я схаваюся.
А яна кажа:
— Чаго схаваешся?— Гэта ж мы такія дурныя, бабы.— Што ты схаваешся — усе ж на сабранне пашлі.
Ну, на сабранне, дык на сабранне. Усе гэтыя бабы, і хлопцы маладыя... А хат ужо не было — курані. Хаты папалены былі. Зямлянкі былі. Дзед хацеў у зямлянку пад нары, дык яна не пусціла.
Тады гэтыя немцы і кажуць:
— Вот тры чалавекі — гэты, гэты і гэты (старэнькіх ужо: маладых жа пагналі ў плён), тры чалавекі трэба кароў гнаць. I ганіце іх сюды пад раку, на луг, папасіце іх. А тады ганіце ў Кіраўск. А еслі не будзе кароў, дык і вас не будзе!..
Гэта дзед мне ўжо расказваў усё, калі МЫ 3 ім сышліся.
Дык яны пагналі ў Кіраўск.
А яны ўжо іх — немцы людзей тых, што засталіся,— паставілі ў шарэнак, на сабранне. Два пасёлкі было. Кіламетра не было — гэты пасёлак і гэты пасёлак. Дык яны адтуль і адтуль, а пасярод картошка. Выкапалі яму, загатавалі. I паставілі іх у шар, і пілямёты пастаўлялі. I тады: «Столькі і столькі!» I бягом у яму. Гэта расказвалі падводчыкі.
Дык не выдзержаў чалавек адзін з Гарадца, які падводчыкам прыязджаў,— не выдзержаў, памёр.
Людзей у яму, у яму, а тады ён пілямётам пастрочыць, пастрочыць. А бабы возь
«...А як эакопвалі іх у той яме, дык зямля, казалі, гэтак во дыша, дыша, дыша!.. Гэта падводчыкі расказвалі.
Адкопвалі потым. Мусіць, сто пяцьдзесят гзтых... чарапоў... После таго ўжо галоўка яго забалела, у дзеда майго. Вот нічога ён так і не ведае...»
Грыпіна Цмыг пра мужа Амялляна.
148
муць... як толькі ўжо галосіць, дык так во завязваецца, ды тады ўжо ў яму. Кідаецца. Завязаўшы твар хусткай. А тады ўжо, кажа, другія ўсе...
Адкопвалі потым. Мусіць, сто пяцьдзесят гэтых... чарапоў...
А як закопвалі іх у той яме, дык зямля, казалі, гэтак во дыша, дыша, дыша!.. Гэта падводчыкі расказвалі. Якраз Хвядотавых сваяк быў. Дык ён казаў: «Так усё на мне млела». Памёр той чалавек, ад гэтага і памёр, не выдзержаў.
Калі мы ўжо сышліся са сваім дзедам, дык пашукалі, пашукалі яго сямейных з тыдзень. Чуем — нейкі рой ,гудзе... А гэта ўжо не рой, ды ўжо мухі, авадні ўсё... А яны закапалі во так — тут дарога, а яны каля дарогі, блізка ў гэтым... Ну, бульбешнік бальшы. Гэты мой дзед і яшчэ чалавекі трычатыры: «Давай пойдзем адкопваць. Пахаваем іх адзельна». Адкапалі. Як за руку возьмецца ўжо, дык і лезе кожа гэтая ўся. Сапрэлі. Ну, дык некаторыя казалі, каб выцягваць, але мой дзед кажа:
— He буду я кратаць іх — няхай дзе пакладзены, там і ляжаць.
Там мы іх і прыкапалі, і абгародку паставілі...
После таго ўжо галоўка яго забалела, у дзеда майго. Вот нічога ён так і не ведае... Хлопчыкі мае, як гэта дажыць? I купіць усё трэба, і яго даглядаць, як малое дзіця...»
Вось і казка — не казка пра деда і бабу.
Свеціць сонца, дзеці і птушкі шчабечуць, увесь наш свет жыве палетняму, бабка — вясёлая, шустрая, добрая — плача, а ціхенькі, сівы, шэры, маленькі дзядок глядзіць... Толькі глядзіць і нічога як быццам не бачыць.
Калі і сапраўды нічога, дык добра хоць, што ён не бачыць таксама і рою лясной заедзі, і раскапанай магілы з усім сваім родам, з усёю вёскай — таго, ад чаго «забалела яго галава».
Назаўсёды.
Вёска гэта ці хутар — Баканіха?
Да Баканіхі мы дабіраліся доўга і цяжка. А мо і не дабраліся б зусім, каб не шафёр і праваднік. Павел Вашчанка — шафёр райкомаўскі, энергічны, вясёлы мужчына гадоў пад сорак, які на сваім «газіку» мог бы, відаць, і цераз плот пераскочыць. А праваднік, якога Павел узяў у апошняй перад лясным бездарожжам вёсцы, былы партызан і салдат, Антон Мацыевіч, цяпер камбайнер, не толькі расказаў пра найлепшую дарогу, але і павёў нас у тыя зялёныя нетры. Спакойны і цягавіты мужчына, з тых, што гавораць няшмат.
Гэта было на Расоншчыне, дзе за кожным узгоркам возера, а за возерам зноў узгорак ды трохі поля, і лес, і возера зноў. У адным раёне сто восемдзесят азёр. Трыццаць гадоў пасля вайны, а людзей, у параўнанні з даваенным годам, усё яшчэ толькі трохі больш за палавіну... Былая фашысцкая «зона пустыні». Цудоўны закутак нашай зямлі, край партызанскай мужнасці і бездань нявінных пакут...
На неапошняй паляне таго балоцістага лесу, за якім, на самай мяжы Беларусі з Расіяй, павінна быць Баканіха, праваднік яшчэ раз нагаварыў шафёру, куды тут і як, а сам выбраўся з машыны, пайшоў кудысьці і знік. Зноў урэзаўшыся ў гушчар, «газік» наш хроп, і роў, і задыхаўся, вывільваў па разбалочаным пасля шчодрых дажджоў
149
падабенстве лясное дарогі, або і пракладаў сабе дарогу цаліком. Потым таварыш Вашчанка, як строга сказаў бы хтонебудзь, трохі зарваўся: ірвануў у адну падазроную латачыну з ходу, пароў, патузаўся «газікам» і — грунтоўна засеў. Як сказаў бы хтонебудзь другі, весялейшы,— толькі антэна відаць. I тут, як добры духлясун, з зялёных нетраў вынырнуў наш праваднік. Пачалося спакойнае думанне, што ж тут рабіць... Спалучыўшы галаву і рукі, гадзіны праз дзве мы выбраліся з яміны, пасля памыліся трохі ў сонечным пасля гушчару і трывогі возеры Глыба, тады яшчэ раз урэзаліся ў гушчар, яшчэ раз ледзьледзь не заселі і неўзабаве вырваліся ўсётакі на вялізную паляну.
Да зімы 1942 —1943 года на гэтай паляне стаяла вёска. Сорак адна сядзіба. А засталася — адна. На ўзгорачку каля лесу. А паміж намі — бо мы тут, на сваім узлеску, спыніліся фатаграфаваць — і тою сядзібай у нізкай даліне цячэ крыніца з мосцікам на ёй і стаяць два былыя кароўнікі і адрына. Раней калгасныя, пастаўленыя неўзабаве пасля вайны, а сёння ўжо не патрэбныя саўгасу, у які ўліўся калгас. Цэнтр саўгаса далекавата адгэтуль — за возерам, што зіхатліва распасцерлася на поўдні.
Вырашай цяпер, што гэта — вёска ці хутар — Баканіха...
Той, да каго мы прыехалі, дзед Архіп Жыгачоў, быў на двары, складаў каля хлява наколатыя дровы. Мы ўжо збольшага ведалі пра яго, аднак галоўнае было тут. Яно пачалося з дзедавых рук — абгарэлых калісьці, без пальцаў, якія зрасліся ў адно... Ды ўсё ж дзядок — рухавы яшчэ і нават вясёлы. Восемдзесят чатыры гады.
Яму не ўпершыню такія роспыты, і ён у хаце зняў шапку, сеў самавіта за стол і пачаў, для разгону сказаўшы:
«...Дайце мне надумацца толькі...
...Калі быў тут прышодш
КНІГІ ОНЛАЙН
