Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
«...Гаварылі ўвесь час, што будуць біць княжаводцаў, але мы ўсё не верылі. I вось раз мая свякроўка ўстала і гаворыць:
«— А ты, Сярожа, умееш ляпіць птушак або жывёп ці так, звычайных людзей!
— He.
— Чаму!
Хлопец маўчыць».
— Уставайце, ужо Княжаводцы ачапілі.
Мы ўсталі, глянулі цераз акно — немцы стаяць адзін ад аднаго, як ад сценкі да сценкі.
Мой муж гаворыць:
— Пайду я дзенебудзь схаваюся, пайду, нібы па сечку каню...
А я яго і не спыталаса, дзе ж мне дзявацца, што мне рабіць.
Потым я выйшла, пачала яго шукаць і нідзе не знайшла. Іду і клічу яго ціхенька. А ён кажа:
— Ідзі, ідзі, не спыняйса. Я ў крапіве тут ляжу. Ідзі, кажа, пад хату, ляж у разору і паўзі сюды да мяне.
I я так падпаўзла да яго. Леглі мы адно да аднаго і ляжым...
I чула я, лежачы ў разоры, як ішлі людзі. Адна суседка заплакала, але яны не крычалі на яе, а нешта ёй усё ціхенька гаварылі. А пасля яны зайшлі да мае свякроўкі, я чула, як яны бралі яе, свякроўку маю. Потым яшчэ адзін немец, як забраў свякроўку маю, загаварыў панямецку:
— Пайду фарзухан *.
Зайшоў у хату, паглядзеў і пайшоў.
Тады прыгналі людзей з суседніх вёсак— браць наша дабро, якое засталоса. Выгналі каровы.
Падышла наша карова, стала над намі і чмыша. А мы баімоса, каб хто не заўважыў, чаго яна тут спыніласа. Потым тыя людзі, што былі з лапатамі, прышлі адагналі карову, а нас — не заўважылі.
Антон мой кажа:
— Людзей закопваць пайшлі.
I яшчэ нам усё не верыцца. Чуем мы, як з нашай хаты ўсё бяруць, як сячкарню ўзялі на дварэ, плуг. Барану шукалі. Пасля паехалі, сціхла ўсё зноў, і мы думалі, што ўсё ўжо супакоіласа. А пасля ўжо — стральба, стральба, стральба!.. I з кулямёта стралялі, і так па адным, і з аўтаматаў. Мы ляжым, а потым бачым — усё гарыць! Ужо наш дом гарыць і суседні за намі гарыць...
* Versuchen (ням.) — спрабаваць; тут — шукаць.
Сярожава цётка Ганна Барадаўка
Адзін наш сусед, Коўш Мікалай, неяк увечары зайшоў да нас і гаворыць:
— Як будуць нас калінебудзь запальваць, дык я залезу пад печ. Запаляць хату, разгарыцца добра, дык тады ў дыме я выскачу і пабягу, і ўсё будзе ў парадку.
Ён так потым і зрабіў. Калі запалілі ўсе хаты, каля таго дома, дзе ён пад печ схаваўса, сталі немцы нешта гаварыць. Бо яны так рабілі: дом запаляць і стаяць кругом, чакаюць. Коўш залез пад печ, а немцы запалілі яго хату і стаяць. Тады ён выбег з агню, і яго злавілі. Гэта людзі расказвалі з другіх вёсак, каторыя падводчыкі. На ім былі гумовыя боты, немцы загадалі зняць іх. Сцягнуў ён адзін, сцягнуў другі, і тады яму ззаду ў голаву стрэлілі. Казалі людзі, што закапалі яго ў той вялікай яме, разам з усімі, але збоку.
Стаялі яны каля хат, пакуль усё дазвання не згарыць. Як жа там уседзіш, пад тым прыпечкам!..
Усе яны былі ў нямецкай форме, у плашчах, у такіх пярэстых, і ў касках усе.
Было гэта дваццаць трэцяга ліпеня — якраз сённяшнім днём. Нават і пятніца была таксама. У сорак трэцім...»
Хлопчык слухае апавяданне старое, слухае быль страшнейшую, чым казка, а спрытныя пальцы яго машынальна лепяць даўгавязых буразялёных фашысцкіх салдацікаў. Яны пры кулямётах, у аўтамашынах, на самаходках. Ім цесна. У нейкай апантанасці саранчы яны ліпнуць адзін да аднаго, счэпліваюцца, звіваюцца, нібы пражацца ў агні, грувасцяцца, як змяіны жмут ля карча, у ведзьмаковым воступе.
— Гэта ваш унук?— пацікаваліся мы ў цёткі Ганны.
— He, Сярожа — мой пляменнік з Гродна, прыехаў на лета.
— А ты, Сярожа, умееш ляпіць птушак або жывёл ці так, звычайных людзей?
— He.
— Чаму?
Хлопец маўчыць.
158
— Сумна дзіцяці аднаму,— стараецца ці то апраўдаць, ці то выручыць пляменніка гаспадыня.
У голасе старой адчуваецца туга па людзях, жыхарах вялікай, гаманкой вёскі, па такіх вось бойкіх падлетках, што ўмелі схаласопіць усе агароды, выкупацца па пятнаццаць раз на дзень і разам з тым пасвіць коней, кароў, гусей... Ёй сумна па суседзях — размашыстых нёманскіх плытагонах, што ўмелі працаваць і гуляць на поўную ДУшу.
Магло б такое жыццё плысці сабе прывольна і шырока, як Нёман, паўнаводны тут, у сярэднім цячэнні.
Магло б...
У смузе віднеюцца парослыя лазняком берагі. Яшчэ вялікія князі літоўскія, мабыць, трымалі ў гэтым месцы водную пераправу на шляху з Вільні ў Ваўкавыск і Бярэсце, а людзі, што ахоўвалі і абслугоўвалі княжацкую пераправу, названы былі княжаводцамі.
Пра тое даўняепрадаўняе мала хто памятае. Расказваюць людзі навейшыя бьілі.
Ходзіць у ваколіцы паданне пра сабор у зусім недалёкай, таксама вялікай, вёсцы Дубна, якая ў вайну ацалела. Вялізны, грувасткі сабор гэты. Паглядае сюды правалінамі ржавых купалоў і не можа ўцяміць, што ж адбылося. Былі на віду ў яго вялікія Княжаводцы, і пайшлі яны з дымам, няма іх. Гучала зычнымі званамі боская, царская, панская ўлада па Наднямонні, але змоўкла. Таемна збудаваны свет, дзівам пабудаваны і сам ён, гэты сабор. Кажуць, цар загадаў паставіць храм ва ўкраінскім горадзе Дубна, а выканаўцы яго волі нешта пераблыталі, перайначылі «повеленне», прыляпілі яго да аднайменнай беларускай вёскі... Што ж, не
раз і не два за стагоддзі ў спакойнае, поўнае яснага, сціплага чалавечага сэнсу жыццё наднямонцаў урывалася цёмная сіла, неўразумелая воля розных уладароў. Узнятая над простым чалавекам «вышэйшая воля» паставіла бессэнсоўна грувасткі сабор. Прагавітая воля іншых прэтэндэнтаў на панаванне прыйшла сюды спапяліць усё жывое, задушыць веру людзей у саміх сябе, у разумнасць чалавека.
Дзейнічала ў Наднямонні, як і скрозь на свеце, і другая, светлая, добрая воля — воля жыцця. Яна зыходзіла ад зямлі, ад людзей працы, ад патрэбы тварэння, увасабляла жыццё і свабоду, была іх разумнай праявай. Пад уплывам жыватворнай сілы святла і волі, імкнення да іх нараджаліся і тут, у чароўным кутку Наднямоння, сялянскія паэты. Як жаўрукі над нівай, яны спявалі гімн жыццю і тварэнню, клікалі наднямонцаў купалаўскім клічам «людзьмі звацца». He далёка зайшлі галасы гэтых песняроў, але напевы іх тутэйшыя людзі чуюць, як чуе чалавек удары ўласнага сэрца. Паблізу ад гэтых мясцін гучала ў дні няволі і змагання сардэчнае, сціплае і дасціпнае слова паэта Міхася Васілька, а трохі ніжэй па Нёмане і значна раней па часе тут, сярод прыгнечаных беларускіх сялян, знаходзіла несмяротныя вобразы высакародная полька Эліза Ажэшка.
На краі зямлі, якую засявалі жыхары Княжаводцаў, у хлебнай даліне за сасоннікам, уцалела тры хутары. Наводшыбе за былою вёскай.
Вось прысеў каля надмагільнага помніка Сымон Іванавіч Кая. Засяроджана кладзе ён бронзу на высечаныя ў бетоне традыцыйныя літары «3. П.» — «здесь поконтся».
159
Гэтая праца стала пасля фашысцкага пагрому нібы новай прафесіяй земляроба. Ёсць нешта сімвалічнажудаснае ў гэтым збегу акалічнасцей. Селянін, гаспадар, які цудам абмінуў сваю смерць, перажыў смерць родных і блізкіх, ніяк не можа ўцячы ад прысутнасці смерці... Яна — побач.
Але не смерць дыктуе яму словы «здесь поконтся», не яна загадвае высякаць адвечнае «3. П.». Дыктуе жыццё, бо яму належыць памяць. Што думае стары падзёншчык жыцЦя Ў доўгія дні маруднакарпатлівай работы? Што думае пра тых, чыю памяць захоўвае залачонымі літарамі? Хіба расказвае ценям і гэтым камяням падзеі таго дня, які аддзяліў яго ад жывых і не злучыў з памёршымі.
«...Тады я, ведаеце, — расказвае ён, — прыйшоў з вяселля, з Сухініч, і лёг спаць У адрынцы. У гэтую ноч я неяк дрэнна спаў. Стала толькі трохі світаць, і я падняўса. Прыйшоў, пастукаў у акно, але жонка спала моцна, ледзь разбудзіў. Увайшоў у хату, ужо было трохі відна. Жонка выйшла на двор, а я яшчэ ўсё хаджу па хаце. Вядома, з вяселля, у галаве шуміць... Дачка, васемнаццаць гадоў, спала на адной караваці, другая — на другой.
Гляджу я — жонка бяжыць назад у хату.
— Скарэй, кажа, немцы за агародамі і крычаць «хальт!».
Ну, ведаеце, яны да нас прыязджалі разоў некалькі з Гродна. Набяруць машыну людзей і павезлі. He на работу. Там іх білі, таўклі, каб гаварылі пра партызан... Адаб’юць чалавека ад памяці, ён і гаворыць, што ім трэба...
Пачалі яны нашу вёску ачапляць. Пройдзе адзін метраў пяцьдзесят і стане. А не
калькі нашых хат на хутарах былі за гэтай цэп'ю. Вось і мая таксама. Яны нас спачатку абмінулі, а потым партыя немцаў аддзяліласа і пайшла нас з хат выганяць. Тады я выскачыў праз акно і — пад Нёман...
Калі расстрэльвалі, дык я быў ад гэтай магілы блізка, у лесе. Крыку не было аніякага. Толькі залп быў. I адзіночныя выстралы. Ад стральбы гэтай я пайшоў далей...
Мне расказваў адзін чалавек з Луннай, які быў тады падводчыкам. Памёр ён, гэты чалавек. Ён быў каля магілы. Каторыя застрэленыя падалі не ў магілу, а каля магілы, то гэтым людзям, падводчыкам, загадалі сцягваць іх у яму. Чалавек гэты чатыры дні нічога гаварыць не мог. He аказваўса. Толькі потым прыйшоў да памяці. I расказаў, што там было...
У форме ўсе яны былі нямецкай. Сядзелі пасля ўсяго, як пастралялі людзей, елі сала, каўбасы, што награбілі...»
Калі вочы Сымона Каі пазіраюць на слухача рассеяным, невідушчым позіркам, а на губах блукае бесклапотная ўсмешка дзіцяці — робіцца холадна. Нарэшце — выраз ціхай скрухі на твары, і субяседнік можа ўздыхнуць з палёгкай — нічога, ён яшчэ нічога... Удару, які перажыў гэты чалавек, не змог сцерці руплівы, мірны час, так і не ачуняў, калісьці дбайны, гаспадар. Скончылася вайна, а ён усё блукаў па чужых вёсках — ні старац, ні работнік. Неяк натрапіў на гэты свой занятак... Рамяство? Заробак? Ці «кара», а можа, плата за ацаленне?..
He вернецца ўжо Сымон Кая з таго пагранічча жыцця і смерці, на якое кінула яго тая хмельная ноч з вяселлем у Сухінічах і раніца з нямецкім ачапленнем у роднай вёсцы. He паддасца ён спакусе дробных
жыццёвых клопатаў, не ўсміхнецца людзям так дапытліва прыветна і весела, як яго суседка, бабка Макрына Кавальчук.
Жыве калгасная пенсіянерка Макрына Іванаўна побач на хутары адна, але агарод развяла як на добрую сям’ю,— тут і бульба, тут і фасоля, тут і цыбуля, тут і мак. Корпаецца бабка Макрына ў агародзе, як чарадзейказельніца на Купалле. Бушуе ў бабкі Макрыны гародніна, як быццам хоча здзівіць яе гарадскіх дзяцей ды ўнукаў, што неўзабаве прыедуць сюды на бабчыны ласункі.
Бабка Макрына малая ростам. 3 галавою хаваецца яна ў маку, а высокую збажыну, што абхапіла яе хутарок, называе то ласкавым словам «жыта», угадваючы сувязь гэтай расліны з паняццем «жыць», «выжыць», то на рускі манер велічае жыта сваім наватворам — «рошч».
Сапраўды, гэтая «рошч» даравала жыццё і ёй і яе дзецям.
Тады, у ліпені сорак трэцяга, Макрына Кавальчук павяла сваіх пяцярых дзяцей у жыта, нырнула
КНІГІ ОНЛАЙН
