Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
палілі і ўкінулі мне туды. Ой, ой, дзеткі мае! — як найшло дыму, і склеп гарыць!.. Сценка ж дзераўляная. Гэтыя, што дошчачкамі абабітыя, тожа гараць...
Пайшлі яны. Думаю: што ж рабіць? А гэта ж яшчэ, мае дзеткі, на жызню, дальбожа ж што! Думаю: згару ж я, і ніхто мяне
* Пагоначка (дыял.) — прагон, дарога для жывёлы.
не знойдзе, або затхнуся з дыму!.. Як мой чалавек мераў катух, дошкі гарадзіць, дык стаяла тут палка. Я выпаўзла, узяла гэтую палку... Вядома ж, жара гэткая, папалілі ўсе будынкі, дык лужына вады каля парога склепа стаіць. Дык я гэтыя каноплі як адкінула сюды, дык яны ўпалі ў гэтую ваду і патухлі...
Прышлі яны зноў, гергенулі нешта... Я толькі паняла, што яны кажуць: «Ніц нема».
Але не закрывалі яны гэтага склепа і пайшлі адгэтуль. I паехалі.
А я ўжо да раніцы сядзела там. А сабака ў маёй сястры быў, дык ён усю ноч — ойой!— ні то ўжо брахаў, ні то ўжо брахаў!.. I што ж я знаю — ці ўжо яны паехалі, ці мо, думаю, засталіся... I сядзела ўсю ноч.
Ды ўжо ўранку прыходзіць мой чалавек. Ужо гэты сабака забрахаў на яго, адале — вядома ж, свой чалавек — ён яго пазнаў. Падыходзіць пад дзверцы, а я кажу:
— Міша, гэта ты?
— Я, кажа. Можа, тут і дзеці?
— He, кажу, няма...
— А дзе?
— He ведаю дзе. Былі ў сястры маёй, у Лупіновіча...
Кажа:
— Нешта ляжыць у яго на таку, у гумне. Мусіць, карова і конь згарэлыя.
Я кажу:
— He, Мішачка, гэта пабралі ўсё, немцы ды паліцэйскія, пазабіралі з сабою ўвесь скот. Гэта, кажу, можа, сям’я яго і дзеці...
Гэтак жа ж і было... Двое яго гэтых дзетак большых... А мае як сядзелі на палу... Вядома, маленькія, а каля печы полічак быў такі... Хата была новая, харошая. Як згарэла, дык яны... Іх кірпіч і заваліў там... Яны ўжо там і папякліся... Мы после іх толькі
104
костачкі такія пазнаходзілі. I з плацціцаў пугавічкі... A то згарэлі яны ўжо...
Гэтыя трупы мы паўбіралі, пазакопвалі. Трун не рабілі. Так палаценцамі пазасцілалі і пазакопвалі. После ўжо іх пазносілі на кладбішча.
Вот якое палажэнне.
...У сястры другое хлопчык згарэў, і сама згарэла. А мужыка ў сястры... Ехаў па сена на Вароніска, па сваё, дык яго зарэзалі там на востраве... Немцы. Тудэю ішлі па лесе, там яго запынілі і там яго зарэзалі. Я не бачыла, але казаў мой мужык, што ўвесь быў спораны, нельзя было нідзе, кажа, пальца палажыць.
От як здзекваліся з народа!..
Мой быў пасля ў партызанах. А пасля прышоў з вайны з гэтае і забалеў ён, і памёр. Яшчэ, знаеце, няшчасце якое палучылася — карову ў нас укралі з хлева, пасля вайны. А ён трошкі быў заболены на беркулёз, ды вылечыўся, ездзіў правярацца, і ўрач слуцкі сказаў, што маладзец ты, вылечыўся, толькі рубчык, як валасочак, застаўся. Шануйся, гаворыць. Адале, як укралі карову, дык ён папахадзіў за гэтаю каровай, шукаючы, ды папанудзіў — дзеці былі малыя, да пасля ж вайны, гэта ж во, недастаткі былі, ды ўсё пагарэла, і адзёжа, і ўсё на свеце,— дык ён як папанудзіўся, дык і памёр, малыя дзеці пакінуўшы...
Гэтак во я і жыла, мае дзеткі. Хадзіла ў калхоз на работу... Ды ой, ой,— пасля ж вайны нічога на свеце не было... А я ж патом неяк, гэта во, іх вучыла і павывучвала вот... Стаяла на штаце, адных цялят, можа, дванаццаць, ды начлег, ды ўсё на свеце...
Ды ўжо лесу далі. Хлопец быў у арміі. I раз, і два далі, ды я ўжо гэтую халупінку вот перасыпала... Дзеці параз’язджаліся, і жыць няма каму...»
Партызанская маці Агата Кузьміч
ЖТЙШ Д. л к 4С7РШд і
ХТРЕЙКД
106
«Халупінка» ў Марыі Тарасаўны ніштаватая, знадворку спраўная, усярэдзіне чыстая. Толькі пустая яшчэ, як гаспадыня кажа: «Новае абстаноўкі няма». Стол і тры крэслы. Ложак — у кухні. А на вялікай, без мэблі, чыстай падлозе хаты параскіданы лялькі, цацкі, анучкі... Учора ўнучкі гасцявалі, дзеці пасляваеннай дачкі, з суседняй вёскі прыходзілі,— свята на бабіну адзіноту.
Рада людзям Марыя Тарасаўна, ледзь адмовіліся мы ад пачастунку, найдаражэйшым у хаце заманьвала: «Я вам і сала, хлопчыкі, нарэжу...» I правяла на вуліцу, шчыра жадаючы добрай дарогі.
2
Жавалкі — вёска на паўночнай Капыльшчыне, бліжэй да тае лясной ды лугавой красы, дзе пачынаецца Нёман.
Дзеда і бабу Кузьмічоў засталі мы ў хаце. Стары адпачываў, прыгнаўшы з ранак каровы, а старая краталася ў кухні.
Як водзіцца, пачалі мы з гаспадара. Іван Трафімавіч спакваля разварушыўся, пачаў расказваць, трохі збіўся, трохі расплакаўся, а потым махнуў рукою: «Няхай лепш яна раскажа!..» Тым больш што яна і памыкалася разпоразу дапамагчы яму.
I вось бабуля Агата прысела да магнітафона.
«...Яго я адправіла, мужа, з сынам. Кажу:
— Едзьце вы дзенебудзь хавайцеся ў Кудзінавічы, а я ўжо буду тут пільнаваць.
Бо так было, што хто ўцёк, дык усё пазабіралі ў тых, а хто не ўцякаў, дык у таго нічога не бралі. Паліцыя, немцы і нейкія мадзяры былі. Дык я ўжо рашылася:
— Вы ідзіце, а я пажыла ўжо, хоць мяне і заб’юць, буду я ўжо дома. А як не заб’юць, дык забяруць усё, і мы ні з чым застанемся.
Ен пайшоў з малым хлопчыкам у Кудзінавічы, а после немцы гэтыя як паехалі, дык яны і вярнуліся назад. Дык я кажу:
— Госпадзі, чаго ты вярнуўся? Ідзі ты зноў з гэтым дзіцем.
Ён тады ўзяў і зайшоў к майму брату дваюраднаму. Яны — не партызанскія сем’і. Бо сказалі, што будуць сем’і партызанскія забіваць, а астальныя не будуць.
— Вы, дзеці, разыйдзіцеся па гэтых сем’ях, што не партызанскія, дык, можа, застанецеся жывыя. Ніхто ж не выдасць.
Ага, мяне засталі ў хаце. Гаворыць:
— Партызан, партызан Кузьміч, у цябе сын у партызанах.
Вынялі такую во бумагу, а там папісаны сем’і партызанскія. Нехта ж напісаў! I гаворыць:
— Вот Кузьміч Міхаіл у партызанах, тры дні як забраны мабілізацыяю.
— Што я вам, пан, скажу...— трэба ж неяк ратавацца.— 3 аружыям мы ўсе прымяняемся: з аружыям прыдзе партызан, з аружыям прыдзе і немец... А мы ні пры чым, не вінаватыя мы.
— Аа, кажа, сволач ты партызанская! Партызанская маці!..
Ды мне лявольверам у грудзі. He страляў, а стукнуў. Так балела!..
— Падвесіць яе! Ідзіце вяроўкі шукайце!
А ў мяне сядзіць у хаце многа так гэтых паліцаяў, у халатах у белых, афіцэры, з пагонамі, цэшкі, высокія, а гавораць і паруску, і панямецку. I крычаць яны на мяне:
— Прызнавайся!
А я кажу:
— Пан, я няграматная, я спалоханая. Пьттайцеся, мо мужчыны вам што скажуць.
107
Яны мяне мучылі, мучылі, а я нічога не сказала. Так ён пісаў, пісаў нешта ўсё, адале пабег, начальства гэтае. Астальныя сядзяць у кухні. А мяне так сасмажыла — хоць бы мне вады кроплю выпіць. He магу ўжо, як дзеравяная. Пра дзеці я ўжо і забыла, што яны ў мяне ёсць. Ну, што дзеравяная. Я думаю: пайду вады нап’юся. А яны на мяне:
— Куды?
А я кажу:
— Дзеці, ці ж я ад вас куды ўцяку? Вас столькі, якая маса сядзіць, а я адна, ды вы думаеце, што я ўцяку. Дайце мне вады.
Яны мяне прапусцілі, я вады глынула і зноў на гэтым месцы села пайшла. Сяджу, чакаю смерці...
Тут адзін чалавек з нашай вёскі прыбег і кажа:
— Ідзі на сход. Выклікаюць адзельна партызанскія сем’і.
Я скарэй, гэта, на сябе паўшубачак і ў дзверы. Так і бяжыць гэты напроціў — гэты, што быў начальнік.
— А куды?— гаворыць.
А другі яму гергануў панямецку, што «ў групу».
Як ён мяне пусціў, дык я пайшла да гэтае суседкі — хоць з дзеўчынай сваёю развітаюся пайду. Ды кажу:
— Надзька, дачушка мая! Мяне заб’юць, а ты хавайся дзе!.. (П л а ч а.)
Я выходжу з іхняй хаты. Як мяне што пхнула — я ўвайшла ў каморку, і там лескі на ropy, дык я туды. Думаю: не хочацца ж пападацца ў рукі, каб мяне забілі, ды дзіця маё будзе бачыць мяне... Залезла я на ropy, у куток, ды сяджу сагнуўшыся. Холадна, я пачці голая...
Ужо мяне шукаюць: пытаюцца ў таго хазяіна, дзе гэта Кузьміч Агата... А ён сказаў, што яна пайшла па вёсцы.
А потым узлазіць гэтая хазяйка:
— Ідзі адгэтуль, бо цераз цябе і нам будзе...
Я прашуся:
— Сястрыца, галубка родная, дай мне пасядзець, пакуль яны ад’едуць... Ты скажы, што не бачыла, няма мяне нідзе...
Злезла яна, скрушылася *. Я думаю: зарыюся ў скрыню аўса, што там стаяла. Улезла ў авёс, легла, на сябе нагрэбла... Холадна мне, бярэ.. Усё роўна змерзну... Хай лепш заб'юць. Вылезла і зноў сяджу.
Ну, і рашылася я выйсці і пайсці сярод вуліцы ў той канец. Думаю: мяне ж гэтыя немцы не знаюць.
Пайшла я туды, дзе мая дочка замужам была, у яе маленькі радзіўся, два месяцы... не, два тыдні. I муж яе быў у партызанах, а яна хавалася. У чужой хаце хавалася. Я папрасілася да іх у гумно, дык гаспадыня кажа:
— Ідзі сабе, хавайся. Я ж не шкадую вам. Заб’юць, то я нявінна буду, а незаб’юць, то ваша шчасце.
Тут яна мяне пусціла ў гэты сарай, мая дачка дала мне адзеяла, у тым сараі саломы многа было, бо там складалася многа людзей,— я залезла, выскубла ад дзвярэй задніх, залезла ў самую сярэдзіну, у яму, і сяджу гэтак во.
Бяжыць ка мне маёй дачкі залоўка.
— Цётачка, я да вас!
— Ідзі, кажу, удзвёх весялей будзе і цяплей.
Яна ўз’ехала там на мяне, у тую самую яму, і мы ўдзвёх сядзелі. I гэты дзень, і ноч, і зноў дзень..
Прышла хазяйка гэтага сарая, прынесла кумпяк. Мы кажам:
* Скрушыцца (дыял.) — змірыцца.
108
— Што там чутно? Прынясі нам хоць па кроплі вады! Мы тут сасмаглі.
Дык яна кажа:
— Ой, мае галубкі, я вось у печы падпалю, дык я вам прынясу чагонебудзь цёплага.
— А што там чутно?
А яна кажа:
— Ходзяць па хатах, ваеннага адзення шукаюць. Дык у мяне, калі будуць шукаць, забяруць гэтае мяса, а што я есці буду.
Яна ўдава была. I вось прынесла хаваць сцягно тое. Гэта цётка тае дзяўчыны, што сядзела разам са мной.
I не ідзе яна...
А дзеўчына кажа:
— Пайду я, дык разарву там яе. Ужо вады кроплю пашкадавала. Сасмаглі мы ўканец...
А я кажу:
— He ідзі, бо, можа, там што случылася. Пачакаем, тады мы ўжо, можа, якнебудзь.
I ўсё страляюць з пулямёта: тататах! тататах!.. Ужо і відно, ужо і сонейка. А мы нічога не знаем, Я кажу:
— Разгарнем гэтую салому ды праз шчыліну паглядзем, што робіцца на свеце.
Прадралі — дык ужо гарыць! Каровы гоняць, каровы равуць... Я кажу:
— Усё ўжо! Няма ўжо маіх ні дзяцей... ні гаспадара — нікога... (П л а ч а.) Асталася я адна. Што мне рабіць?— кажу.
А после што?.. Там у гэтым гумне кабыла стаяла. Дык яна ні піла ні ела. Іржэ!.. Як пачне біць капытамі! Чуствуя, што на свеце робіцца... I яны прышлі, пачулі. Многа іх. Гергер, гергер... Ад
КНІГІ ОНЛАЙН
