Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
а спіну, на плечы, і я во тут... А ён:
— Мама, нясі мяне ў балота! Даб’юць немцы!..
Нясу, нясу, і мяне як сагнула во так... (П а к а з в ае.) Можа, паверыце, а можа, не паверыце — усю вайну во такая хадзіла. Палачка ў мяне была, і ўсю вайну хадзіла сагнутая. А ўжо тады после вайны я расправілася, цяпер ужо, бачыце, не такая.
Ну, і панясла я ў лес, палажыла. I пайшла. Палажыла, і пайшлі. Я так хадзіла — ці я ў памяці, ці я без памяці?..
Зноў крычыць:
— Мяне ваўкі тут з’ядуць, мама! Вазьмі мяне!..
Тады мы яго ў байню. Парэзала на ім адзежу, штаны парэзала, сапагі папарэзвала.
99
Дык у яго крыві так... Пад ім... Ён, як стралялі, ляжаў у бульбоўніку, уваліўся туды ліцом, дык затое ён і застаўся жывы. Дык у яго тут кроў спяклася — такі блін... Я той блін змахнула, а яго голага пакінула, ды апяць пайшлі. Апяць пайшла, сагнуўшыся,— туды, дзе стралялі.
Прыхаджу — што гэта такое?— мая маці ляжыць...
— Мама, гавару, што ты ляжыш?
Ляжыць. Адвярнулася я дальша — і Проска ляжыць, нявестка.
— А чаго гэта вы тут?
Ляжаць. Ага, яны ўжо ляжаць на тым свеце.
Матка мая лягла... Большая ўнучка была, дык тую ўнучку во так палажыла. (Л ажыцца на падлогу і паказвае.) Во так во на яе лягла. А другую сюда прывалакла. А трэцюю — сюда к сабе. Во так. Ну, яна яшчэ была і жывая троха... Дзевачка маленькая не скора памёрла...
Мужчыны старыя яму капалі. Яны заставілі ямы капаць во такія. Вот такіх квадратных дзве ямы. Дваццаць дзевяць чалавек — трэба ж палажыць. Мой гэта ўжо трыццаты быў. I астаўся жывы цяпер. А там іх... Хто бокам, хто як, хто — божа мой!..
Дык мама мая прасіла мужчын:
— Мужчынкі мае, скажыце немцам, няхай даб’юць. Мне дужа худа...
Дык ён як даў ёй, падышоўшы, дык разрыўная во так і выскачыла...
А другая жанчына дарогай ішла. Ішла дарогай і аднаго несла на руцэ, а другі каля яе бег і трэці. Гляджу — ляжыць яна на дарозе, як гара, а радам рабяткі малыя... (Бабуля пачынае гаварыць ч ам у с ь ц і шэпта м.) Ляжыць... А етат, што з маім Васем ішоў радам, дык забіты. Той быў малодшы за майго, а мой вышэй,— ён
сам расказваў после, калі апомніўся,— што той бег за ім, за Васем маім, і ўсё прасіўся:
— Дзядзенькі мае, страляйце мяне з маёй мамкай!
Яна ляжыць з тым двум рабятам на дарозе, а ён усё адвернецца к ім і так крычыць, і так крычыць, дык яны яму — у рот...
А майго як страляў, дык у яго, відаць, рука павярнулася ніжэй...»
Цяжка слухаць такое.
А як жа насіць яго ў памяці — столькі гадоў? Ды жывое, што адплывае часамі, a потым вяртаецца зноў?..
Зноў у сынавым садзе, дзе сонечна звоняць руплівіцыпчолы, восьвось збіраючыся раіцца, зноў у сваім цянёчку Домна Васільеўна нават спыталася — амаль што поўным жаху шэптам:
— А тое, Васіль, расказаць? Пра тыя боты з нагамі?
— Усё расказвай, мама. Трэба, каб людзі ведалі ўсё.
I яна расказала, як суровай зімой сорак першага — сорак другога немцаў і паліцаяў зайшло аднойчы ў іх вёску вельмі многа. У хату іхнюю зайшло іх некалькі. I вось адзін з іх бразнуў на падлогу ногі ў ботах. Жаночыя. У боціках жаночых, хромавых. Адсечаныя па калені. Мёрзлыя. I сказаў ён, той немец, паруску — на Аньку, меншую бабуліну дачку, тады студэнтку, што зза вайны не вучылася:
— Смотрн, красавнца,— это мы взялн у тетн твоей, банднткн!
Бабуліна сястра, і праўда, была ўжо тады ў партызанах.
Пазней, праз тры дні пасля Канашоў, у Віцебску мы наведалі Ганну Іванаўну Ігнаценка, тую Аньку, бабуліну найменшую дачку. Выхавацельніца дзіцячага сада, прыем
100
ная, інтэлігентная жанчына, у вайну партызанская сувязная, яна расказвала нам пра той жах больш падрабязна.
Гэта былі ногі партызанкі Палубінскай. Ужо мёртвай адсеклі. Акружаная, яна адстрэльвалася, а апошнім патронам — сябе.
— Божа мой, колькі тады было ўсяго, колькі было!..
Гаворачы гэта, бабуля Домна ведае, што ў іншых людзей, у іншых сем’ях было яшчэ горш, чым з імі, Шчамялёвымі. Стары яе, прывязаны тады да воза, каб не ўцёк, уцёктакі са Смалоўскага гарнізона. Вайну перажыў і памёр сваёй смерцю, у сваёй хаце. Жывыя абедзве дачкі, Анька і старэйшая, Александрына, таксама ў Віцебску, пры сваіх дзецях жывуць. А з ёю і меншанькі, яе Васіль, якога яна двойчы — калі малым, а калі параненым — вынасіла на руках. Жыве сынок, добра жыве, і людзі добрыя паважаюць, і ў хаце, што ў вуллі, людна ды весела — пяць дачок! Тры ўжо ў людзі пайшлі, але ж лета во пачалося святое — зараз усе тут да бабы збяруцца — і дзеці, і ўнукі, і праўнукі.
— Дзевяць праўнукаў у мяне,— з гонарам кажа бабуля.— А ўжо ўнукаў!..
Адно рукой махнула — колькі іх.
Пакуль мы сядзелі ў бабулінай хаце, запісваючы яе расказ, Васіль Іванавіч не проста пільнаваў свае пчолы. Удвух з нашым шафёрам яны пагаспадарылі каля аднаго вулля, і, калі нас пасля, ужо з саду, запрасілі ў сынаву хату,— на стале быў гарачы мёд у вашчынах і халоднае, з пограба, малако. Быў чорны хлеб, дыхала парай бульба, быў халаднік, было масла, тварог. У хаце, як добры дух, незаўважна з’явілася, прыйшоўшы
з поля, гаспадыня, маладжавая маці пяці дачок, дзве з якіх, меншыя, што яшчэ пры бацьках, былі ў школе.
Было і галоўнае ў гэтай зацішнай, светлай беларускай хаце — такі жаданы, так дорага куплены мір, была не проста гасціннасць, а мудрая чалавечая шчырасць, пра што, вядома, не гаварылася, што адчувалася душой.
Бабуля Домна зноў была на пасту, каля пчол. Гаспадыня таксама з работы і зноў на работу. Людзей пакорміць і пойдзе. I гаспадар павінен жа быў кудысьці сёння паспець, толькі па справе з намі застаўся.
Некалькі слоў яшчэ пра яго — ягоных слоў, скупых і сціплых:
«...У сорак трэцім годзе, летам, злавілі нас у полі, сабралі зноў у дзярэўні. I тут адзін з паліцэйскіх зноў паказаў партызанскія сем’і. Нас тады, Шчамялёвых, дваццаць чалавек забралі. Мы з братам, маці з бацькам, сястру з трыма дзецьмі і цётку. I яшчэ адна цётка была, таксама з трыма. I завязлі нас у Гарадок, у турму пасадзілі. Хто быў маладзейшы, сястра і цётка, тых адправілі ў канцлагер, а нас, старых і малых, у паліцэйскі гарнізон. I жылі мы там да зімы сорак трэцяга года, пакуль нас не асвабадзіла Красная Армія.
А после вярнуліся і сталі жыць. Мне было тады пятнаццаць год, але людзей не было — мяне паставілі брыгадзірам. I дванаццаць жанчын было трудаспасобных людзей. Hi тых коней, ні таго нічога больш не было. Так падымалі калгас...»
Коратка, суха, амаль як у той даведцы, з якой мы пачалі расказ пра трыццатага.
Без дзяцей
102
1
Усходняя, лясная частка Случчыны. Дзве невялікія вёскі з аднолькавай назвай — Адамова, першае і другое, непадалёку адна ад адной. Едучы на гэты раз з раённым праважатым, мы не блукалі і ў гэтых мясцінах, у нас былі дакладныя адрасы патрэбных людзей. У Адамова другое заязджалі двойчы, першы раз не застаўшы чалавека дома. У Адамове першым нам назвалі «яшчэ адну жанчыну», якое не ведаў наш малады праважаты,— яна жыве якраз у Адамове другім. I мы паехалі туды трэці раз.
Пакуль мы шнуравалі прасёлкам паміж дзвюма вёсачкамі — дарэчы, іх тут завуць засценкамі,— на ўскраіне Адамовадругога, на лужку, старая жанчына спачатку грабла, а потым капіла сена. А сонца ўжо заходзіла, і яна спяшалася. Трэці раз уязджаючы ў гэтую вуліцу, мы спыталіся ў жанчыны, дзе тут жыве Марыя Тарасаўна Хоцька. I вельмі просты цуд адбыўся — гэта была якраз яна, той патрэбны нам чалавек, якога мы маглі не ўбачыць зблізку, не пачуць, нават і не падумаць, праязджаючы міма, што і яшчэ адна старонка народнай трагедыі тоіцца іменна ў гэтай душы.
Калі мы сказалі Марыі Тарасаўне, што нам трэба, яна прыперла граблі да незавершанай перадапошняй капы і павяла нас у хату.
Мы прыселі каля стала.
«...Я, мае дзеткі, трохі недачуваю... Я вам буду расказваць, як было.
У мяне было дзве дзевачкі, адной было два годзікі з палавінай, а другой — паўтара. А мая сястра во тут жыла, цераз вуліцу. У яе таксама была дзевачка, у школу хадзі
ла ўжо. I яна рабіла маёй дзевачцэ чулочкі суконныя. Прышла гэты' чулочак мераць маёй дзевачцэ ды кажа:
— От, дзядзька, — на майго мужа, — немцы ў Случы мост робяць, перапраўляюцца сюды.
Я кажу:
— Няўжэ?
А яна:
— Праўда! Гаварылі ж на засценку.
Ну, і гэтая дзевачка памерыла гэты чулочак і пайшла. Я кажу на свайго чалавека — ён Міша зваўся:
— Міша, а каб нам дзе з дому з’ехаў?
Ну, вот жа кусты радам...
I толькі, мае вы дзеткі залатыя, як гэта во мы з вамі гаворым — ужо стрэл! Ужо людзі — хто на конях, з таго ўжо Адамова, з першага, ляцяць сюды. 3 гравейкі выстрал. Тут упаў адзін... Ён так упаў, яго не забілі... Ой! Пулі свісцяць... Пабілі мне акно ў хаце. Пуля пабіла. Усё ўжо — немцы тут. Акружылі...
Але мой яшчэ чалавек з засценка запоўз у лес. От.
Прыходзіць мая сястра ды кажа:
— Знаеш што, Манька,— на мяне,— дзеці твае будуць там з маімі меншымі.— Там у яе хлопец быў і дзяўчына, тая, што, я гаварыла, чулочак прыносіла мераць.— Няхай, кажа, яны будуць там.
— Няхай будуць,— кажу я.
Гэтыя дзеці яна забрала к сабе, дык яны тамака... Дома яны не згарэлі, там іх пасля пабілі, у сястры...
Ой! Выходжу я на двор са свае хаты. Думаю: выйду ж я пагляджу, што, дзе, куды людзі, што яны робяць?.. Ужо гарыць! 3 таго канца, адтуль, ад балота — усё гарыць! Толькі тая хата, мае сястры, і мая засталіся цэлыя. Я — пайду да сястры. Бачу — ідзе
103
немец і паліцэйскі. Ка мне ідуць на двор. Немец паперадзе, а паліцэйскі ззадзі ідзе. А я іду па пагоначцы *. Дык ён як стрэўся, дык мне — з аднае і з другое. Дык я пад плот — брык і ляжу... Яны пайшлі ў хату. У нас стаяў зруб новы, а хата ў мяне была з варывенькі, урамяначка маленькая. Дык мы ўжо дасталі лесу тады, ды ўжо зрубілі дом новы, накрыты быў... Яны пайшлі тую хату паліць, а я тады — у склеп. Такі быў склеп выкапаны і плашкамі абстаўлены. Картошка была, усё... А я ў тую картошку, у тылавой сценцы, залезла і там сядзела. От.
Чую я — стрэл, плач суседні... Ну,— усё, няма дзяцей. Hi маіх, ні сястры. Сястра дома была. I ў яе двое дзяцей...
Засценак увесь спалілі, ужо згарэў. А яны ж прышлі правяраць... У нас тут доўгі свінарнік быў, мо метраў пяцьдзесят. Свінні стаялі калхозныя. Дык яны ўжо гэты свінарнік паследні запалілі, акружылі яго кругом, стаялі, думалі, мо хто адтуль выходзіць будзе... Ну хто ж, калі ўсе людзі былі дома і ўсіх яны папалілі, усіх пабілі!..
Прышлі ўжо яны і на мой двор правяраць. Гергенулі нешта... А што я панімаю? У склеп гэты — адчынілі. I яшчэ стаяў пук канапель у тым маім новым зрубе, дык яны запалілі тыя каноплі, нечым аблілі, і такі во быў прысклепнічак, такі небальшэнькі, каб снег дзвярэй не завяваў,— з
КНІГІ ОНЛАЙН
