Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
ю хацінку зрабіла.
А дзеткі выраслі, той у армію, той туды, паразыходзіліся.
Вот і кончана ўжо...
А цяпер я ўжо, хлопчыкі, не іду нікуды, я двор не магу перайсці. Ногі баляць, і недачуваю я, ужо зусім, зусім бальная. Ужо я нічога не варта. Ужо я і кароўкі не дзяржу.
Але я давольна, што вот і мае дзеткі ходзяць, і ўнучкі ходзяць, і вучацца, і бясплатна, і куды ты цяпер ні пойдзеш — усюды нашы, усюды ты вольны і нікога не баішся. Пры сваіх людзях я што хочаш скажу. А немей, каб ён пабыў тут трохі, дык вылупіў бы ўсіх, ніводнай душы не засталося б. Гэта толькі благадара нашым байцам ды нашым кіраўнікам, што яны яго адгэтуль якнебудзь выкавыралі. Я ўжо казала ім, дзецям, і сваім і чужым: дзеткі, за гэтую ўласць стойце, як за сцену, бярыцеся, глядзіце і слухайце, і рабіце, і правільна ўсё рабіце, патаму што гэта не жызь, а цвяты. Праўда, праўда!
П ы т а н н е: — А вы вучыліся трохі, Алена Іванаўна?
— He, я зусім невучоная».
Пакуль мы гутарылі ўвечары, у хаце нам час ад часу перашкаджала — здавалася, што знарок,— бабуліна госця, унучка, дарослая дачка той самай Еўкі, што ацалела і замужам далекавата. Госця збіралася некуды, хадзіла то з хаты, то ў хату, а потым і не
пайшла нікуды, і цяжка было растлумачыць дзяўчыне, што ні груку дзвярыма, ні стуку абцасікамі нам на магнітафонную стужку — праз бабуліны словы — не трэба.
Назаўтра раненька, калі мы прыехалі ў Слабаду з Петрыкава зноў і папрасілі Алену Іванаўну на лавачку перад хатай, перашкаджалі нам пеўні, сабака і вераб’і. Проста шкада, што ў нашай «папяровай» перадачы бабулінага расказу не засталося гэтых «перашкод». На магнітафоннай плёнцы яны, вядома, ёсць,— то кукарэканне разпоразу, такое звычайнае і незвычайнае тут; то ленае, на ўсякі выпадак, пабрэхванне сабакі на суседскім дварэ, цераз вуліцу, занепакоенага тым, што наш «газік» стаіць каля іхняга плота; то сытае цвірканне вераб’ёў у роснай, сонечнай лістоце вішняку. А ўжо і на магнітафоннай стужцы няма ні сонца, ні расы, ні пахаў спелага лета. Такога не зловіць, не перадасць як след і фотаапарат.
Бо мы прыехалі сюды яшчэ раз, каб перш за ўсё зняць бабулю Алену. Для старое, якая яшчэ ўсё гаспадыня, было ўжо не зарана: яна ўжо корпалася на дварэ. А ўнучку, маладзенькую настаўніцу, бабулі прышлося будзіць. Пабудзіла. I сама прыадзелася, і Валі сказала прыбрацца. Зноў жа тое, народнае — трэба дык трэба. Бадайшто і зусім не думаючы ці хоць не лішне задумваючыся — а пабачыць яна калінебудзь тыя здымкі ці не пабачыць, будзе ведаць ці не будзе, што ж там яны, гэтыя людзі, у той сваёй кнізе напішуць.
Бабуля — з тых, нібы суровых з выгляду, але справядлівых і добрых жанчын, нястомных работніц, ад якіх заўсёды святлей у жыцці. Пра гэта гаворыць і выгляд яе, выраз вачэй, суровы, мудры і добры, вачэй, так ужо стомленых, якія так зблізку глядзелі ў вочы смерці...
200
Колькі разоў памірае маці, у якой на вачах забіваюць дзяцей?..
Ну, а Валя — яна аказалася ўранні вясёлай дзяўчынай, якая проста не ведае цаны, значэння, зместу таго, што перажылі яе найбліжэйшыя, не ведае, якія адносіны мае тое страшнае да яе маладосці,
Нам было трохі трывожна, што ўчарашні расказ Алены Іванаўны мы маглі, чаго добрага, запісаць не вельмі ўдала, а з другога боку, проста хацелася, каб старая расказала, удакладніла, праясніла сёетое на свежую галаву. Мы папрасілі яе асцярожна. Бабуля, магчыма, і не спала зусім, растрывожаная намі позна ўвечары, або спала не так і не столькі, як звычайна, але ж згадзілася яна і расказала, захапіўшыся, усё яшчэ раз — і сапраўды больш стройна і дакладна. Два расказы яе, знятыя з магнітафона на паперу, зведзены намі ў адзін, з патрэбным захаваннем усяго галоўнага.
Апошняе, што нам сказала бабуля Алена, не было адказам на наша якоенебудзь пытанне. Гэта быў голас яе душы, ачышчанай пакутамі, кароткае і яснае рашэнне горкага, настойлівага роздуму, Маленькі
хлопчык, які — пад абстрэлам дарослых, выдатна ўзброеных і абвучаных забіваць — бег, каціўся глыбокай разорай, зноў, каторы ўжо раз за трыццаць год, вярнуўся ў матчына сэрца, на матчыны вочы...
«...Я гэта падумаю, дык мне страшна...
Я жыла ў тыя войны, як тыя войны былі. Ужо не маладая. Ну, то свіней бяруць, то што...
Ад звера, дык хоць уцячэш, на хвойку якую, ці што. А гэта ж чалавек. Чалавек чалавека трапіць, дзе ўчуе.
Ой, што ўжо гэта! — гзта ж не вайна была, а проста так... Ну, той, што на фронце, ну, таго чалавека заб’юць,— дык ён жа ваяваў, праўда? А дзіця тое беднае? Хлопчык — ён жа, бедны, нідзе не быў. Таксама білі... Гэтае дзіця маленькае бяжыць — за што ж яго? Яно ж маленькае, яно ж дзіця, яно ж кацілася, як тое яблычка... А яны — б’юць. Іскры скачуць!..
Што гэта, што гэта за такое было ў іх — я не ведаю.
Гэта звярэ былі, а не людзі.
Гэта не людзі былі, гэта — звярэ былі».
Сцішнаватая радасць
202
«...Нванова Акулнна Семеновна, 1908, белоруска, отношенне к семье — мать. Проколот язык 2 раза, с'ьела песку горсть н бнта в голову, но выжнла н вылезла сама нз ямы, где была».
Гэта — са «Спнска погнбшнх семей от рукн германского фашнзма жнтелей д. Рудня, Руднянского сельсовета». Подпісана: «Комнссар парт. отряда нм. Чапаева Дроздов. 8.VIII. 42». Заўвага, зробленая праз чвэртку стагоддзя: «Подлнннпк спнска в партархнве ЦК КПБ, фонд 3904, вязка 1, дело 1, опнсь 1, лнст 15».
Намі гэты дакумент заўважаны ў фондах Расонскага «Музея народнай славы».
«...Дапрашвалі, білі іх там. Яны ўсе ссінёныя былі... Забілі большага мальчыка, патом меншага на руках, патом яе — трэцюю. А з ямы яна вылезла сама. Пачуствавала, што нямнога пяску навярху, пачуствавала, што яна вылезець, і стала нагамі шавяліць, шавяліць — і выпаўзла з ямы. Но дальша яна ісці нікуда не магла. Так і ляжала каля ямы. Яна баялася, што, можа, немцы ў дзярэўні, ды яна ўжо і не магла ісці. Патом прывялі яе к нам, палажылі на пол. Рвоты ў яе сталі такія сільныя: проста зелле і пясок...
А на другую ноч абратна немцы вярнуліся к нам. Экспедыцыя явілася. А ў яе сазнанне пацерана, яна стала крычаць... Дождж такі быў у тую ноч! Сабраліся ў нашу хату поўна людзей. Яна крычыць без памяці: «Айайайай!» А мама і я суцішаем яе, што не крычы — кругом немцы. Заціскаем ёй рот.
А немцы кругом хаты — толькі каскі ляпаюць па сценках. Дождж лье такі, што страшна. I мы не можам выйці на двор, і
яны, сволачы, не просяцца ў хату. Hi адзін не пастукаў. Так ціханька стаяць, слышым толькі: «Гаргаргар!» I каскамі па сценках ляпаюць...»
(3 расказу Алены Жарчанкі, сваячкі Акуліны Івановай. Вёска Рудня Расонскага раёна.)
Тут быў знойдзены сённяшні адрас уваскрэслай жанчыны: вёска Баранава каля Полацка.
3 ганка вялікага і ўжо старога драўлянага многакватэрнага дома відаць шырокая, зялёная даліна, густа, яшчэ не высока парослая алешнікам і лазняком. У гушчары ўгадваецца вада — рачулка або проста мокрая лагчына.
— У вас тут многа салаўёў.
He пытанне, а нібы сцверджанне, упэўненасць. Бо хоць і чэрвень ужо, а салаўі тут, на зялёнай ды азёрнай Віцебшчыне, дружна праследуюць нас у кожным раёне, ад вёскі да вёскі.
— Чагочаго, а гэтага хапае,— адказвае жанчына тонам прыязнай гаспадыні.
У дом інвалідаў, што размяшчаецца недалёка адгэтуль, ёй, санітарцы, было пазвонена пра нас з раёна. Акуліна Сямёнаўна, сёння выхадная, сустрэла нас на сцежцы, далекавата ад дома, у якім жыве.
У цесным, чыстым пакойчыку адзінокай жанчыны—швейная машына, ложак, шафа, столік, вялікае люстра. Пяці чалавекам — як павярнуцца. «Сядайце тут во, у мяне на ложку чысценька». Аднак сядзіць толькі адзін, з магнітафонам каля століка. Стаіць і гаспадыня, хоць ёй якраз і прысесці было б на краечку свае пышнае пасцелі.
Расказвае жанчына, а слёзы нібы не асмельваюцца паказацца. Нават як дзетак стралялі, яна гаворыць амаль што стрымана.
203
«...Муж мой быў у атрадзе. Мы малако збіралі, вазілі ў атрад. I гэта вярнуліся з атрада. Усе мы зносілі малако парцізанам. Завязлі і прыехалі дамоў. I толькі я пачала печку паліць — сяйчас прыбягае Шчадроў, сусед, і будзе гаварыць: «Немцы ідуць!» Тут я скарэй з хаты штонебудзь вынесла, a тут і пачаўся стрэл.
А яны абайшлі кругом па ляску, па акраіне, гэтыя немцы, і начаўся стрэл. А мы тады з лесу ды пад раз’езд. Селі там, паляжалі, і сяйчас немцы нас там акружылі. Узялі і паставілі.
— Вот, — гавораць, — вот калі вашы муж’я не ў партызанах, дык па вас партызаны будуць страляць, а еслі ў партызанах, дык па вас страляць не будуць.
Партызаны сціхлі. Там пулямёты іхнія папсаваліся, ці што. Сціхлі страляць.
Немцы нас і пагналі...
П ы т а н н е: — А вас яны дзе, вы казалі, паставілі?
— Тут, дзе наш раз’езд. I вот так паставілі, на ўзмежак пры дарозе. Каб партызаны бачылі. А самі стаяць. I Паўтарэнка. Абняўся ён, пацалаваўся з тым, у каторага какарда бальшая... Паўтарэнка хто такі? Ён здох нядаўна. Каторы нас прадаў немцам. Наш, пуцявой быўшы абходчык.
I вот пагналі нас у Рудню. I загналі ў байню. I сядзелі мы там.
Сталі дапрашваць. I вот, каго дапросяць — выведуць туды і пачнуць сеч. Сякуць у Восіпавай хаце. Там і сястра мая была. Сястру маю паймалі назаўтра з каровай у полі і прывялі. I кароў прыгналі ўсіх, забралі. Адну дапрасілі, другую дапрасілі і пусцілі. Ну, думаем, пусцяць усіх. Нам з байні ў акошка відаць. А потым пабеглі за імі і іх вярнулі. Тут Дзюбенчыху вызвалі. Каждую сям’ю адзельна. I секлі плеццямі.
Дзюбенчыху вызвалі, Шарпенчыху вызвалі, Быхаўцаву вызвалі... Каждую сям’ю адзельна. I — нет. Вызавуць — і нет... I мне прышлося з рабяткамі. Вызвалі.
П ы т а н н е: — Колькі гадоў было вашым дзецям?
— Мальчык быў адзін з трыццаць трэцяга года, другой — з трыццаць сёмага. Ну, і вот, як толькі вызвалі туды, у хату, так сразу:
— Гавары, дзе твой мужык!
Я гавару:
— Узят па первай мабілізацыі.
— Гавары, парцізанская морда! Дзе ты была сягоння?
— Нідзе,— гавару.— Рабятам есці гатовіла, бяллё сцірала. Нідзе не была.
— Гавары сяйчас жа!..
Цап за валасы — аб зямлю. Начаў лупіць. Прыняслі банку пяску, бальшую такую, сухога.
— Еш,— гаворыць,— парцізанская сабачая морда!
На стол насыпалі. I гэты пясок ела я. Сухой, не лезе. Там і навоз, і ўсё. Ніяк не з’ем. I ўсё ж ела — захліпалася, дышаць нечым. Усё з’ела. Шчэлачка там была. Расшчапіўшы стол, а там пясок. Ён як пачаў лупіць па галаве плёткай
КНІГІ ОНЛАЙН
