Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
ры дні раней, а я кажу ўчора).
Але не, не выкінулі мяне з гэтага раду.
А потым выклікалі актывістаў, каторыя за Савецкую ўласць былі. Актывістаў — з сям’ёю, усіх.
— Пераходзьце на той бок!
Дайшла да мяне вочарадзь.
— Актывіст Кулак Антон Раманавіч! 3 радзінаю перахадзі!
Пераходжу я туды з тым дзіцем. Стаю. Да партызанскіх сем’яў нас усіх далучаюць. А кулямёты так стаяць усе! Тыя людзі — як заплакалі! Усялякімі галаскамі, як пчолы. Яны — як касанулі! Усё...
Як касанулі па нас, я ўспела накланіцца. А на мне такі ватовік быў тоўсты. Парвала мне куляй ватовік і так мяса закаціла, што рукою не накрыць. Каб яшчэ чуць, дык яна б у мяне сюды выйшла, куля. Я ляжу жывая, і дзіця жывое. А я так жму яго ліцом, а яно крычыць. Чуствую, што задушваю, сэрца баліць. I я жывая, і дзіця жывое... Пушчу вальней, яно закрычыць.
А потым пастралялі трэцюю групу.
Што ж, ходзіць, падымае, каторыя, можа, яшчэ не кончыліся...
А яны ходзяць з пісталетамі і дабіваюць. Дайшоў да мяне, чуе, што дзіця крычыць, а на мяне ён не падумаў, што я жывая: валасы ў мяне панясло і хустку, і тутака кроў... У тое дзіця бахнуў і мне пальцы прастрэліў. Як дзяржала я яго за лічыка, так і ў мяне пальцы ён прастрэліў. I дзіця сціхла, кроў на мяне, чую, свішча на твар...
А каля мяне ляжала яго, Антонава, сястра. Яшчэ храпла. Ён яе паднімаў. Яна села, і так ён яе дастрэліў. I пайшоў ад мяне — далей і далей, і ўсё дастрэльваў.
Ляжу я, ляжу, а тут ужо дыхаць няма чым. Тут у мяне кроў, і завалена я ўся людзьмі, сваёю сям’ёю, і не магу дыхаць. Потым чую: машыны адыходзяць, адыходзяць усё...
Ну, устала я. Сталі людзі падыходзіць тыя, староннія, не пастраляныя. Глядзяць — ляжаць людзі пастраляныя: сталі плакаць
Марыя Кулак
Іван Рубец Тэкля Гарасімчык
223
каторыя. Тады я давай падымацца. Паднімаюся, і не вылезці: уся завалена, уся ў крыві...
I маму маю забілі, і сястру забілі, усіх, усю маю радню. А на ранак што? Пераначавалі — як карчэ. А я зайшла ў адну хату, мне троха закрылі гэтую рану, перавязалі ды кажуць:
— Ідзі, Мар’я, a то праз цябе і нас немцы паб’юць.
Ну, то я з гэтай хаты ў другую іду нанач. Ноч пераначую, кажуць:
— Ідзі ўжо ў трэцюю хату, бо, кажа, мы баімося.
Так я тры ночы прахадзіла, а на чацвёртую ён прыйшоў, і ўжо я гэта... I завёз ён мяне ў бальніцу, у Слонім.
Завязлі мяне. Што ж гаварыць тым немцам у бальніцы?
Але завязлі гэтакі во кусок сала, збанок мёду, дык яны рады, і палажылі. Як толькі прыехала, а яны мяне, раздва, раздзелі,
руку забінтавалі, плячо ўбінтавалі і — у бальніцу.
Ляжу адзін тыдзень, другі тыдзень ляжу, і ўсё прыязджаюць у бальніцу, і ўсё дапытваюць, хто які.
Ноччу забіраюць і расстрэльваюць. Страшна, страшна!..
Страх мяне ўзяў, і наказваю: «Прыязджай, забірай!»
Бо прыдзе, думаю, вочарадзь і да мяне ўжо.
Ён прыехаў.
Яшчэ проціў той ночы, што я начавала, прывязлі дзеўчыну з Галынкі. I ў бальніцу прыехалі яе браць — расстрэльваць. Але якта ёй связь сказала, і яна ўцякла з бальніцы. Ой, як паднялася тая бальніца ўжо! На тую дзяжурную!.. Хацелі яе павесіць або застрэліць, што яна прапусціла, каб тая ўцякла.
А потым, на другую ноч, ляжаў ваенны ранены, наш ваенны. Ён усё да мяне прыходзіў, распытваўся, распытваўся. А я баюся
224
гаварыць. Але ён ані шагу ад мяне. Усё: «Цётка, так як там партызаны?» А я яму гавару, але і баюся, бо хто яго знае...
А потым я прыехала дадому, і ён прыходзіць: уцёк таксама. Далі яму ўсё — і боты пад бальніцу прынеслі, і пайшоў з бальніцы. Праз дзве нядзелі прыходзіць ён.
— Ну вот, а я,— кажа,— ужо ў партызанах!
Прыехала я з той бальніцы — ні паліць, ні варыць, ні адзецца.
Завёз мяне Антон да сястры, за сем кіламетраў, і была я там да самага апрэля месяца, там ляжала.
Разам са мной тады забілі восемдзесят шэсць чалавек...»
Вёска Васілевічы. Партызан тут не было. Іх стаянкі былі на правым, лясістым, беразе Шчары, а сюды, на густа заселенае левабярэжжа, яны прыходзілі толькі начамі, як у зону дзеяння і забеспячэння. Дабрацца да партызан і ўступіць з імі ў бой акупанты не квапіліся. Тут, як і ў іншых мясцінах, яны пусцілі ў ход д'ябальскую тактыку: абвінаваціць у існаванні партызан насельніцтва, убіць клін паміж мірнымі жыхарамі і партызанамі.
Акупантьі загадалі па ўсіх шчароўскіх сёлах пад пагрозай смерці не пускаць партызан у хаты, не даваць есці, не размаўляць з імі. Але хіба можа маці не пусціць у хату сына, жонка мужа, сястра брата, ды і проста чалавек чалавека? He можа, вядома, покуль не перастаў чалавек быць чалавекам. Такім чынам, акупанты стварылі сітуацыю, у якой усе людзі станавіліся вінаватымі толькі таму і толькі за тое, што яны — людзі.
Паслухаем, як тут праходзіла крывавая «акцыя».
Расказвае Марыя Фёдараўна Сасноўская.
«...Ну вот, гэта перад коляды прыехалі да нас сюды біць нас, у сераду. Калі гэта было — я не ведаю, я няграматная.
Мы сядзелі ў хаце ўсе. Мой муж паехаў у горад, павёз — яшчэ мы былі вінаватыя — пастаўку. А дзве старэйшыя дачкі пашлі да суседа з кудзеляю, прасці. А я з гэтымі меншымі хлопцамі была дома. У мяне гэта было шасцёра дзяцей, а я сама сёмая. Дзеці меншыя забаўляюцца, а немец прышоў у хату... He ведаю я — немец ён ці не немец. але ў нямецкай адзежы.
— Здрастуйце! А дзе хадзяін?
— Паехаў у горад.
— Ну, то збірайцеся на сабранія.
— На якое сабранія?
— Будзеце бачыць якое.
— Mae дзеткі малыя, босыя, голыя, холадна ім будзе.
Бо бедна мы жылі. Дзеці малыя: аднаму тры гады, гэтаму во пяць лет, і тыя папрыходзілі дзяўчаткі, ужо ўсе сабраліся, сем чалавек у хату. Ну, я за гэтага, закруціла, нясу. А тога меншага, што тры годы, старшая дзевачка нясла. А ён кажа:
— Замыкайце халупу і ўсе выходзьце.
Ну, мы ўсе сабраліся і пайшлі. I прывялі нас пад Адама, пад мост. I тут усіх выганялі. I мы стаялі мо паўдня. Ажно холадна стала, дзеці пачалі дрыжаць, плакаць. Тут — едзе таксі з горада. А паўнамочаны быў у горадзе. I Экарт. Гэта паўнамочаны і Экарт прыехалі на таксі.
Мы стаім на гэты бок моста, ад Адама, а таксі стала на той бок. Зараз павылазілі яны, і Экарт будзе пытацца:
— Паўнамочаны, якія гэта людзі? ТТТто ты сабраў усіх?
А ён:
225
— Ууу! Ушысткі бандыты!
Mae дзеткі маленькія — і «бандыты»!..
А Экарт ізноў будзе пытацца:
— А дзе ж тыя паліцэйскія пастрадаўшыя, спаленыя партызанамі?
— Аа, Сонечка, — будзе крычаць солтыс,— ідзі сюды!
Там другая, трэцяя... Вызваў нешта чалавек пяць... паліцэйскіх сямей...
А што з намі рабіць? Хацелі нас загнаць у Адамава гумно, папаліць. Адкрылі гумно тое, паглядзелі, што там поўна збожжа, яшчэ не змалочанае, і сена,—не памесцяцца, нешта дзвесце чалавек. Старыя, малыя, хлопцы, дзяўчата, усе разам, хто толькі быў дома. He памесцяцца. Закрылі гумно. А паўнамочаны кажа:
— Іх на цмэнтаж * ганіце, там убіваць.
I пагналі нас усіх, як авечак, на надворак. Закрылі. Кругом немцы нас абступілі. Пачалі нас па дзесяць чалавек усё выганяць.
Я — сем душ — ішла на тры вочарадзі. Адразу мяне з гэтым хлопчыкам — я яго на руках нясу. А пасля на другую вочарадзь два чалавекі, на трэцюю таксама. Са мною ўсе не ішлі, бо ўсе людзі круціліся тамака, плакалі, косы ірвалі...
I тады пагналі нас на могліцы.
А я яго пад сябе, закруціла і ўпала на яго (паказвае на сына, што с ядзіць побач), калі пачалі страляць. Чую, ужо мае нагі няма, ранена ўжо нага. А я ўжо... чую: кроў капкапкап...
I пашпарт я паказвала, што нічога мы не вінаваты. Малая мая сям’я яшчэ, недарослая...
I гэта яму пуля праз вуха і праз шыю, тры раны. I чую я, кроў капкапкап. I пашпарт мой увесь быў у крыві.
* Cmentarz (польск.) —могільнік.
Ну вось, нас перабілі, пасля другіх гналі. Сталі, пастаялі, кажа:
— Ушысткім капут.
Пастаялі, пакурылі і пайшлі.
Ямаў яны не капалі. Прама прыжануць дзесяць чалавек, паложаць на зямлю... I мы гэта лажымося... Вядома, каб чалавек не бачыў гэтыя кулі. I гэтак усё ў галаву, у галаву...
Калі маіх дзяцей пабілі потым — я ўжо не бачыла і не чула, бо не паднімалася.
Усіх перабілі, адно адна жанчына... Дзяцей яе пабілі, яна бачыць, што іх пабілі, а сама скінула валёнкі і бягом у Парэчча. Тыя ўжо не гналіся за ёю і не забілі. Але ўсё роўна сохласохла яна і памерла.
А тады ўжо назаўтра пазганялі падвоДаЎ, мужчынаў, выкапалі яму такую велькую, як капец, і тады ўсіх гэтых трупаў пацягалі і пазакрывалі. He з нашай вёскі мужчыны, вераб'ёўскія і разанаўскія. У нас не было падводаў. Нашы каторыя мужчыны былі, то яны паехалі на вывазку ў лес. Адно жанчыны былі дома...»
Кажуць, што блізкасць лёсу робіць людзей душэўна падобнымі адзін на аднаго. Калі гэта праўда, то сын Марыі Фёдараўны, Сасноўскі Аляксандр — ідэальная ілюстрацыя такой заканамернасці. Падабенства іх настолькі прыкметнае, што пачынаеш думаць, можа, тады, на могілках, калі маці Другі раз падарыла Сашу жыццё, можа, тады і набыў ён гэтае дзіўнае падабенства. Штосьці несамавітае ёсць і ў прамаце характару, і ў манеры гаварыць напрасткі, кароткімі сказамі, як ісці па раллі з цяжкою ношай на плячах. А хада скіравана ўсё да яе, да маці. Нават цяпер, праз трыццаць гадоў пасля таго:
Марыя Сасноўская з сынам Аляксандрам
«Большасць з нас павінна ведаць, як выглядаюць 100 трупаў, якія ляжаць у рад, або 500, або 1000. Вытрымліваць усё гэта да канца і ў той жа час... заставацца прыстойнымі людзьмі...»
3 высгуплення Гімлера.
«...Тады было пяць год. Я помню, як мы сядзелі з братам маленькім у хаце. Зайшоў немец — мы папалохаліся. Ды да маткі схапіліся ўдвох. Ён пастаяў, сказаў матцы збірацца...»
А там, на могільніку, у часе расстрэлу, калі маці прыкрыла Сашу сабою, хлопчыка захлынула гэта спракаветнае адчуванне мацярынскай апекі, пачуццё бяспечнасці ля яе грудзей. Саша прыгадвае.
«...А я ўсё на матку сваю:
— Дахаты,— гавару,— пойдзем.
А матка возьме мяне за руку, сцісне:
— Ляжы, не аказвайся.
Калі ўсіх перабілі, пашлі ў дзярэўню тыя немцы. Давай па хатах хадзіць, куры браць, парасёнкі, пачалі грабіць. Чуваць было нам на могілках, як яны грабілі тут усё.
Ну, а як паехалі, мы ўсталі. Холадна было. Я голы быў во так. Маці з большай дзеўчыны пальцішка зняла, гэта я яго адзеў, пакінуў матку і бягом дахаты. Прыбег, сеў на надворку і чакаю — прыдзе матка...
Ужо немцаў няма, немцы паехалі ў горад, сяло пустое, толькі дзверы скрыпяць — вецер усхадзіўся, проста страшна так...
228
Ну, я сядзеў, сцямнела ўжо, а матка не дайшла да свае хаты, а да маткі свае зайшла. А там, у той хаце, суседка была, гадоў восемдзесят старушка, дык мама мая пытаецца:
— Можа, бачылі, як хлопчык які тут бег?
— Бачыла, кажа, бег нейкі.
— Пайдзіце, бабка, яго прывядзіце.
Прышла бабка, за руку мяне цягне:
— Хадзе
КНІГІ ОНЛАЙН
