Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
Усё роўна».
Адзін хлопчык, гадоў яму, мусіць, шэсць — устаў, і знаў ён, прыпомніў, дзе гэта бацьку пагналі,— у другую хату пайшоў. А яны сустрэлі яго, у картафляную яму завялі... Увесь у крыві, ранены, а яны ў картафляную яму завялі і дабілі. А дзевачка сядзела — мацеру забілі, а яна, чатыры годзікі, сядзела і ўсё прасілася:
— Мама, годзе спаць, уставай, ідзем дадому!
I таксама расстралялі.
Думаю: «Пайду я ўтаплюся, абы я не бачыла гэтых іх, і іхняй смерці».
Пайшла. Мне кажацца, што іду я, іду... Ішла, ішла, так саслабела, што зайшла аж у Кабаке: вунь там дзярэўня, паза рацэ. Зайшла, і мне стала — кругом, кругом Шчара. Ужо ў галаве закружэнне стала.
I думаю: «Пайду тапіцца». I палезла, палезла і перайшла на той бок Шчары, і помню, што я не ўтапілася. У якое месца папала і як ішла? Уродзе, я на калені станавілася і паўзла... У калючую провалаку ўбілася. Выпутвалася, выпутвалася, ледзьве з той провалакі вылезла...
Зайшла ў гэтую дзярэўню Кабаке, а ўжо саслабела, не магу. А там, дзе кусцік, дзе слупік,— мне здаецца, што гэта ўжо немец стаіць.
А там на выганку адзін домік стаіць. «Зайду, — думаю, — прыадчыню дзверы, спытаюся, ці немцаў няма...» Зайшла я, гляджу: бяллё вісіць. Думаю: і тут пабілі. Я прыадчыніла дзверы, пытаюся:
— Немцаў у вас няма?
А гаспадар гаворыць:
— Няма.
А як угледзелі, што я ўся ў крыві, растропана, нарабілі крыку. Увайшла ў хату. I пайшоў адзін дзядзька шукаць па сяле, можа, дзе ёду, бінту.
Лявон Алізар з унукам
Пайшоў той дзядзька, прынёс бінту і ёду. А я так напіталася гэтага духу цяжкага, што блявала, блявала... Ён мне стакан водкі даў. Выпіла — нічога не памагло. Папяросу даў — нічога. А я ўся мокрая, мокрая — во, па вушкі, і ўся ў крыві. I баяцца дзеці мяне.
Далі мне матрасік нейкі, дзіцячы, я каля парога лягла. Дзе я буду ляжаць — уся мокрая, уся ў крыві. Устала ў тры часы ночы, пайшла.
Пайшла. Аблава ішла, а мне трэба цераз гасцінец ісці. Зайшла я аж у Мельніке, на хутарэ. Зайшла пад адну хатку. Так ужо саслабавала і села на прызбе. Устала цётка на ранку, я падышла:
— Ці няма ў вас, цётка, немцаў?
Гаворыць:
— Няма. Ну, ідзі ў хату.
Я пайшла, а яны пытаюцца:
— Што, гэта ў вас, можа, выбілі?
А я баюся гаварыць... Пасядзела я трохі ў хаце і пайшла.
Пайшла я ў лес. Гэдакая мокрая, і холад, і так аслабела — пад елачкаю задрамала. Задрамала і — немцы ідуць! Там лясок невялікі. А забіралі маладзёж яны ў Германію тады. I немцы гавораць. А там тры дзядзькі, такія во, як я, бегалі, хаваліся. I яны тожа пачулі нямецкі разгавор, тожа бягуць. I чую я, што трэскат, думаю: «Немцы!» Яны з таго боку ідуць, а я з гэтай гарушкі, і бягом, і да гэтага самага дзядзькі ў гумно. Прыбегла на падворак, а гэты дзядзька кажа:
— Дзе цябе падзець? Усё роўна будзе — і цябе расстраляюць і мяне. Зачыню я цябе ў гумне, — кажа, — ужо як знойдуць — заб’юць, як запаляць — згарыш, а можа, шчасце будзе, то застацешся.
А там у яго гарох накладзены роўна з бэлькаю і так во адстаў ад сцяны, і я пад
234
самы ніз за той гарох залезла. I ўжо чую: немцы па надворку ходзяць, ужо, як гусаке, гергочуць кругом гэтага гумна. А потым дзверы адчыняюцца. У гэтага дзядзькі самагонка стаяла, цэлая бутэль выгнана на таку. Брата яго ў Германію забіралі: ён прыйшоў, узяў гэтае самагонкі, пайшоў, угасціў іх, з сабою ім даў — брата забраў. I паехалі яны, не траслі. Так я і асталася.
Асталася. Пасядзела да вечара, у лес пайшла. Цэлы тыдзень пад карчом у лесе сядзела, галодная. Забалела гэтай... дзезянцерыяй. Поўзала ракам дзве нядзелі.
Мацеру маю і аднаго брата, што ў школе быў, застралілі з вінтоўкі, а тры тут, на вуліцы. Пяцьдзесят пяць чалавек на вуліцы забілі, яшчэ і гранаты кідалі на іх.
Пака немцы не адступілі, то мы ніколі дома не былі...
Цяпер у мяне трое дзяцей. Сын у калгасе трактарыстам, два гады вучыўся ў Слоніме. А дачка вышла замуж і ў Слоніме жыве...»
Мажная, усмешлівая Марыя Скок, у адрозненне ад некаторых нашых расказчыц, доўга ўваходзіла ў тэму, спынялася, набіраючы духу або аціраючы слязу. Яе дабрадушны твар пасвятлеў толькі тады, калі мы, зашпіліўшы футляр магнітафона, пацікавіліся яе дзецьмі і пахвалілі сапраўды вельмі мілую яе нявестку. Мы і сфатаграфавалі іх, такіх розных лёсамі родных жанчын.
3 Яўгеняй Бардун у вёсцы Ніз нас завочна пазнаёміў дзед Лявон Алізар з вёскі Ніз, да якога мы, па аднолькавай справе, заехалі раней, чым да яе.
Спачатку Лявон Сідаравіч гаварыў нам пра аднаго мясцовага паслугача фашыстаў.
«Аа,— грэбліва цягнуў стары,— той, што выдаў нашу вёску? Паліцай!.. Ён цэлае
жыццё сваё такі быў. Ён і пры Польшчы ўродзе займаўся паліцікай — і сюды, і туды... Раз падлажыў ён аднаму хлопцу чырвоны флак... над дзвярыма ў сенях заткнуў у стрэху, каб відзён быў гэты флак. I хлопец той праз яго чатыры гады пры Польшчы ў турме сядзеў. Правакатар быў...»
Дабрадушны, марудлівы дзед Алізар ніяк не можа падабраць належных слоў, каб растлумачыць такое.
Карнікі аддзялілі маладзейшых мужчын ад жанчын, старых і дзяцей, загадалі ім сабраць харчы і лапаты, накрэслілі, дзе капаць яму.
Тыя адмовіліся. Тады ім загадалі запрэгчы коней і на вазах павезлі «той маладзёж», мужчын ад шаснаццаці да сарака гадоў, у Германію. А старэйшых мужчын, усіх жанок і дзяцей сагналі ў адну хату і выводзілі невялікімі групамі за гумно ды расстрэльвалі з пісталетаў у патыліцу,— кожны немецканваір свайго падканвойнага...
Ужо ўпачатку дзед Алізар гаварыў ды здзіўлена паглядаў на магнітафон, а калі дайшоў да таго правакатара, паліцая Бяляўскага, неўразуменне яго ўзрасло. У голасе расказчыка было: сапраўды, людзі добрыя, не мажліва нармальнаму чалавеку дабрацца толку ў паводзінах вылюдка. Хіба звар’яцець самому... Ды і ўвогуле нялёгка сёння перадаць нармальным людзям, што дзеялася ў той, прынесены ворагамі, шалёны дзень, калі і сам ён, Лявон Сідаравіч, недастрэлены, ледзь ацалеў.
Дзеду Лявону перашкаджаюць унукі, a зрэшты, можа, яны і выручаюць яго з клопату, адганяюць ад яго ўсякія ўспаміны. Іх ажно трое ў яго на доглядзе ў гарачую пару касавіцы. Тры малыя анархісты завялі ў хаце свой парадак. Абараняючыся ад свавольнікаў, дзед, відаць, папрыбіраў аздобы і
235
ўвогуле ўсе тое, што можна дастаць рукою, пабіць, зламаць, скінуць. I чысты пакой Алізаравай хаты выдаецца нейкі пусты і неабжыты: дзве сасновыя лавы цягнуцца ўздоўж сцен, як два промні ад покуця, у якім высока пад столлю вісіць ддзінокі абразок богамаці з такім самым жэўжыкам на руках, як меншы дзедаў унук. Лавы парэзаны сцізорыкамі, падзёўбаны сякераю, пакрэмзаны цвікамі, ножкі іх расхістаны. Зводдаль ад лаў стаіць стол, які менш кранула самадзейнасць галапузых распуснікаў. А дзед як і не бачыць тут непарадку. Калі дайшло да фатаграфавання, ён з дзіцячай усмешкай папрасіў:
— А з унукамі можна?..
Выйшаўшы з намі на вуліцу, ён паказаў рукою на поўнач, у другі канец вёскі:
— Там, злева, каля крамы, новы добры дом. To гэта Яўгені Бардун.
— Мусіць, муж цесля?
— Няма мужыка. Толькі дзеці. А хату калгас памог зрабіць.
Мы не засталі Яўгені Адамаўны дома, яна была на рабоце, на сенакосе за Шчарай. На трэці дзень, у нядзелю, таксама давялося чакаць яе з таго сенавання да самага абеду.
Убачыўшы нас на двары, гаспадыня падышла з граблямі на плячы. Невысокая, ладная, яна была б нават пасвойму прыгожая, калі б не лішне шырокія ад нежаноцкай працы плечы.
Пачуўшы, чаго мы завіталі да яе, Яўгеня села на траву і расплакалася...
«...Спачатку прышлі немцы ў хату,— пачала яна потым.— Забралі бацьку. Бацька наш быў хворы, дык неяк адпрасіўся: «Пусцеце, я хворы жалудкам». I яны яго адпусцілі. I сказаў тады паліцман нямецкі — ён
жыў у тым канцы вёскі,— што нікуды вы не ўхадзіце, будуць пашпарты ў вас правяраць, і ўсё. У нас дзяўчата яшчэ ўсе малыя былі, нікога ў партызанах не было, адно бацька памагаў танк выцягваць партызанам з ракі. Ну, бацька і баяўся, што ён, значыць, выцягаў Саветам танк гэты, баяўся, што немцы падазраюць і могуць яго забіць.
Потым заходзіць у хату паліцман і немец і выганяюць. I сагналі ў адну хату, а многа нас было, палавіну сяла сагналі.
I пачалі выводзіць.
Зразу трох мужчынаў, а потым і бацьку ўжо ў другой тройцы вывелі. Проста прышоў немец і «драй», «драй» — на пальцах паказвае. Самі людзі выходзілі, бо дзе ж ты дзенешся, ён гранату паказвае — выходзь...
Ну, і бацька выйшаў у другой тройцы. Маці паглядзела... што бацьку павялі ўжо, а дзеткі малыя, яна за сваю сям’ю і нас, малых, павяла за бацькам.
Павяла за ім... Старшыя дзве сястры былі ў мяне, а маці нясла маленькага. Дзіця. Было яму год. А сястра ўжо нясла другое, два годы хлопчыку было.
Даводзілі нас да сарая. Тады я забегла неяк наперад сястры. Немец ей у патыліцу стрэліў, а яна мяне з ног збіла, і я так засталася. Яна на мяне ўпала так во — ад шыі да пояса, а на ногі — другіх людзей куча навалілася. Людзі да мяне ўсё падыходзілі, іх стралялі, яны на мяне валіліся. Але галава мая была наверсе, не пад людзьмі, і так я і ўцалела. I ўжо як тут пабілі, дык сталі біць на другім канцы вёскі. А я ўжо ляжу.
Засталося тры хлопцы раненых, мае равеснікі раненыя, у трупах. Я падняла голаву — яны плачуць, раненыя, кроў цячэ з іх. I я аказалася да іх, чуць галаву прыпадняла. Але не ўстала, бо мне не было як устаць: на мне трупы велькія ляжалі. Я ака
Марыя Скок з нявесткай
Яўгеня Бардун
238
залася, і тут ляціць немец. Даляцеў да іх і з вінтоўкі проста падабіваў.
А акурат бацьку майму на нагу стаў, ранены што ляжаў. I тады яшчэ стаяў, стаяў. Відаць, і мяне ён дагледзеў, што я яшчэ жывая... I як я не аказалася ў той момант?
Ляжала я, ляжала — ужо сцямнела. Ён мяне не дабіў. А так як хто жывы быў, то ўсіх падабіваў. Дзеці малыя пад трупамі падушыліся. Адна дзяўчынка была, то бацька потым нідзе на ёй раны не найшоў.
Тады ўжо гудуць машыны, едуць немцы;.. Я ўжо, мусіць, у вобмарак упала... Немцы ўжо сталі ад’язджаць, пішчаць свінні, куры крычаць, яны ўжо ловяць. I чую — нехта падышоў да трупаў і гаворыць... Мужчына адзін з сяла падыходзіць і кажа:
— Хто жывы — уставайце, немцы паехалі!
Бацька мой пазнаў яго па голасе, падняўся і кажа:
— Ну, я жыў.
I яшчэ адзін мужчына, Лявон Алізар. Дык бацька кажа яму:
— Ты ідзі дахаты, вазьмі хлеба, а я яшчэ пагляджу сям’ю с
КНІГІ ОНЛАЙН
