Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
она, бальшушчая, з Капацэвіч, а другая— з Лучыц. Тая калона там, а тая — там, яны сышліся, згаварыліся пра ўсё і сталі ісці ў сяло. Паставілі пасты — прэста на дзесяць метраў адзін ад аднаго. Усю дзярэўню абставілі. I тады ўжо сталі заходзіць у кожную хату.
I да нас зайшлі. Колькі нас былэ чалавек? У Мікіты дзве дзеўкі, у нас... Восем чалавек было ў хаце. I мы тады тыфам былі бальныя. Адзін толькі бацька паправіўся, так вэ, як і я, каля стала сядзеў. Яны ўжо як увайшлі, дык усе мы ляжалі покатам. Яны гавэраць:
— Ціф?— Ды на старога... Як гэта? Ага: — Цурык! Адзявайся, выходзь!..
Яшчэ ён, бедны, сабраўся, пайшэў. Наша крайняя хата была. Бачым: суседка мая, Уладзімірава Каця, вынесла дзіцятка грудное, а ён ёй кажа, немец:
— Нясі назад дзіця.
Панясла яна ў калыску, а гэтыя дзеткі ўзяла з сабой. Большыя, каторыя маглі ісці.
I ўсё ідуць ды ідуць нашы людзі... I ўжо нікога няма людзей, а тэлькі паставыя стаяць. А пэтым падводчыкі паявіліся. Ідуць, адкрываюць хаты, забіраюць, што там засталося ў хаце.
А мы з жанчынай адной гавэрым:
— Выйдзем за сялэ, пабачым, куды гэтыя людзі падзеліся.
Мы толькі пачалі ісці, падняліся на гэрку, а ўжо людзі там крычаць, і агонь паявіўся. Чалавек трох было ў партызанах з Хвойні. Дык мы думалі, што гэтых партызанскіх сямей паляць. Прайшлі мы далей — не! Сільны вельмі крык. Крычаць людзі так, што мы здагадаліся...
Прыбегла я ў хату і гавару:
— Спасаймася як хто можа! Бо людзей зністажаюць!..
Бегаем мы па хаце — хто хвэры, а хто так прытварыўся,— а выйсці няма як, бо пост ужэ кругом. Нікуды з хаты не дзенешся — стаіць пад самым акном. Бачым мы, што ўжо і падводчыкі скрыліся, і ідуць да нас чатыры мужчыны — высокія, і косці на іх проста нарысэваны. Як ішлі — так у хату.
35
Свякроў мая, мужыкова маці, выбегла з хаты прасіцца:
— Ох, паночкі!..
Хацела папрасіцца, а яны яе перад акном і застрэлілі. 3 нагана. Мы пабачылі, што яе застрэлілі, так і пападалі ўсе сюды, у адну кучу. А было ў нас два чалавекі, што і не маглі ісці, з тыфу. Сільна бальныя тыфам, не маглі нават устаць. Мы ўсіх іх на адну падушку пасцягвалі.
А яны зайшлі ў хату:
— Ціф? Ціф?..
Тут жа адразу завярнуліся назад.
А тут ужо запалілі нас. Бутэлька нейкая чорная. I не падпальвалі — аблілі, і загарэлася. Закрылі дзверы, выбілі акно і давай сюды гранаты кідаць. Кінулі адну, другую, трэцюю... I гарыць маё цела ўсё. Цяпер пазажывала, а тады абгарэла я многа... Спачатку граната першая Мікіце ў галаву. Падушкі ляжалі, дык яго неяк падкінула — аж ногі ўгару! А мяне... Вэ асколкам тут ранена. Бачу я, што дзе хто, пабіла каго, раніла, дагарае ўжо... Гэспадзі!.. Я падцягнула стол да акна, яго на стол усцягнула, а пасля вылезла сама праз акно. У хаце, у агні — пакуль ты дойдзеш!.. Я не то што, дарагія мае,— не думала, што буду жыць, я думала, што выцягну яго на двор — хутчэй нас даб’юць. Бо ўся ў агні, уся паабгарвала, раненая... I пападалі мы тут каля акна. А тады, як я яго выцягала, якраз выганялі худобу нашу. Сарай запалілі, а худобу не пабілі, усю выганялі. Адвязалі яны тую скаціну, ідуць, бачаць: старая ляжыць забіта, і мы ляжым, паабгарвала на нас усё...
Яшчэ адна выскачыла, мужыкова сястра, раненая, з гарачкі выскачыла, і дайшла перад акном.
I ляжу я там, і не чуствую нічога, ужо і памяць пацярала. На некаторае ўрэмя я
зусім адключылася. Пачалося ў нас у вёсцы ў дзесяць гадзін, да нас яны прышлі ў гадзіну, а прачнулася я аж на захадзе сонца. Помніла, што я жывая, паднялася, паварушылася, паглядзела, што і ён жывы. А суседка нашая як уцякала, дык выкінула клуначак. А маё ўсё пагарэла, усё пагарэла...
Адна дзеўка ў хаце засталася, а страха як згарэла, як асела ўсё, дык яна толькі: «Ыыы!» — стагнала там. Храпяне. I зноў храпяне... Доўга даходзіла... Бо яна не ранена была. Доўга храпла, яйбогу. Ужо ўся хата абгарэла, а яна ўсё храпла...
Ну, я паднялася, паглядзела, тут жа два крокі і — яе хата. Узяла я той суседчын клуначак, развязала. Ну, мы ж голыя. А я чуствую, што тут я ранена, тут у мяне вырвала. Развязала я той клуначак, знайшла яму штаны, з падцяжкі зрабіла вярэўку і падвязала іх, ручніка знайшла, перавязала яму тут. А яму граната ўпала вот тут пад коленкі: і вены, і ўсё яму тут паперарывала, ён ніяк не мог устаць. Дык я вазьму вось так на адну руку палажу і на другую, і так яго цягла. Цягла я тры кілометры яго на сабе. Працягну, астанаўлюся, а патом і змаглася, не магла цягчы. I такія чуствы былі, хлопцы, і такія чуствы!.. Чуствавала я, што яны будуць ісці... Я ў хмызнячок яго, наламіла галля, зняла з сябе адзяяльца, я тое адзяяльца на два перарвала: палавіна сабе на галаву, а другую — яго накрыла. А потым я тую палавіну адзяяльца, што на мне, яшчэ раз напалавіну перарвала, падаслала яго, палажыла і пайшла.
«Ну,— думаю,— яшчэ кілометры два да атрада, дабяруся туды, там дадуць помач».
Камандзір атрада быў Міхайлоўскі...
Сані далі, запраглі каня. I Міхайлэўскі прыказаў мне:
36
— Сядзь. А калі будуць яны прадзвігацца сюды, немцы, дык ты тады з лошаддзю не ўцякай, кідай лошадзь, а сама — у лес, каб не злавілі цябе.
Я папрасіла, каб мне кагонебудзь далі — ехаць пад Хвойню.
— Ну,— кажуць,— калі ты ўжо данесла яго, то цяпер і давязеш.
Але паехалі мы, майго ўзялі. Сейчас жа яму і матрац з печы гарачай, і валёнкі. Я і сама голая была, абрываная ўся, кроў цячэ...
Мой нічым не ўладзеў. He бачылі, дык думалі, што ён хоць штонебудзь памагаў мне ісці. Ён прыхэдзіў у памяць, прыходзіў, ну, а як на печку яго палажылі, дык там нейкае зярно ляжала. Бедны, так і сплыло тое зярно. Да грамачка кроў выскачыла, усе жылы парваліся. Дык ён усё прасіўся. Скажа два слэвы... Адключаўся ўсё ўрэмя. Прыходзіў у памяць, казаў:
— Хлопцы, спасайце мяне, я ваш брат буду.
Ну і што, ужо назаўтра партызанскі атрад далажыў, штэ дзвіжуцца немцы на гэтую дзярэўню. Куды мне? Мяне адправілі, далі мне партызаны падводу... He далі, а проста прыказалі людзям адвезці мяне ў Курын. Там быў тэжа атрад, і Лапцейка быў, урач. Што б здзелаў майму перавязку, аказаў пэмач. Прывезлі мяне туды, ён паглядзеў, гаворыць:
— Мая ты міленькая, ён жыць не будзе. У яго ні аднаго грама крыві не асталося...
Пака тоесёе, за пяць мінут вот далажылі, што немцы ў Доўгіх Нівах і нада з Курына выязджаць.
Пака я выйшла, усе людзі да аднагэ чалавека ў лес пабеглі. Ну, дзвіжуцца немцы, а людзей асталася я адна ў хаце. Урач мяса тое паабразаў з яго, перавязку зрабіў,
абінтаваў. He знаю, што мне рабіць, не знаю, куды ўжо і бегчы. I толькі ўжо выю, выю... Гавару: «Госпадзі, лучша б я пагібла ў гэтым, у сваёй дзярэўні...» He знаю, што і рабіць. Сяджу.
Дзякуй богу, бог нанёс мужчын хваенскіх. Ішоў гэта Рамецкі Рыгор, Уладзімер Міхалкаў... Багата, багата мужчын ішло. Пазналі мяне, сяйчас мне тут помач аказалі. Пабеглі па дварах, знайшлі саначкі мне. Палажылі, гэта, мой матрац, палажылі яго і давезлі да Глебавых Палян. Немцаў дажыдалі ў Курыне, дык мяне ўжо дальша туды павязлі. Давезлі мяне да Глебавых Палян, там людзі былі, але ўсе начаку. Усе гэта ў лес выбіраюцца. Пераначавала я, мне саветуюць людзі:
— Едзь у Вежын, там сорак двароў толькі ў лесе. Там немцы, можа, і не нойдуць.
Заехала я ў Вежын. Ужо ўсе людзі былі на вуліцы. Яны ўжо чулі, што Хвойню спалілі і ў Курыне пабілі, папалілі.
— Едзь,— сказалі мне,— цераз поле, там будзе дзярэўня Грабнікі. Ты ў тую дзярэўню едзь — тожа дзярэўня ў лесе...
Толькі я ад’ехала ад Вежына, ну, да Грабнікаў не даехала, як палучыўся стрэл у Вежыне... Потым расказвалі людзі з Вежына, хто жывы астаўся, што вывелі ўсіх людзей на вуліцу, пашчыталі і вось так паставілі ў вочарадзь. I цераз два, цераз тры чалавекі — аднаго сюды, другога туды, аднаго сюды, другога туды. Дзве лінейкі зрабілі. Адну лінейку павялі ў хату, запалілі, а гэтая стаіць сярод вуліцы. Коржычыха... яна была з хлопчыкам і дзевачкай. Дзевачка асталася пры ёй, а хлопчыка ў хату: у другую вочарадзь яго паставілі. 3 тых дзеравень, дзе людзей папалілі, скот астаўся. Сорак чалавек іх аставілі, з Вежына, каб скот гнаць.
37
Ну, а я даехала да Грабнікаў. У Грабніках тожа ніводнага чалавека няма ў хаце. Праехала я праз усё сялэ, няма куды зайсці... Адна жанчына толькі. Прышла, нейкіх каржоў напякла, бедная, сваім дзецям у лес. I гаворыць яна мне:
— Мы ўжо трэці дзень, як выехалі. Як Курын спалілі, дык і мы выехалі з сяла. Усе жывом у гэтым, у лесе.
А ў мяне цёця была, родная маміна сястра, у Акцябры *. Я думаю: «Ну, Акцябр яшчэ стаіць». Партызаны сказалі, што немцы ў Рабкоры, на станцыі. А яшчэ ў Акцябры іх не былэ. Паеду, думаю, туды, бо падыходзіць на трэці дзень... на другі, праўда, а я яшчэ нічога не ела, не піла... 3 Грабнікаў я паехала на Акцябр.
Прыязджаю я ў Акцябр, гэта зімой, у тры часы. Ужо цераз два часы будзе цёмна. Мая цётка, як угледзела, што я абгарана ды ранена, ды на майго мужыка паглядзела.
— 0, госпадзі, — гаворыць, — куды ты мне яго прывезла! Гэта ж ты прывезла мне, каб маю сям’ю ўністожыць. Немцы агледзяць ды скажуць, што партызанская сям’я, партызана хаваем...
Цямнее... Яй жа богу, што б я не ўстала!.. Цямнее, а яна кажа: «Ідзі...»
Пытанне: — Яна — ваша цётка?
— Родная цётка, маміна сястра. Вэ людзі як напалоханы!.. Я гавару ёй: «Цётка, дайце мне платок вязаны, бо ў мяне з адзяяла касыначка, разарвала на дзве, холадна. Я, — кажу, — дабяруся дзенебудзь, дык я вам вярну».
— А куды ты дабярэшся? Немцы цябе зараз жа ўністэжаць. Куды ты з гэтым раненым дабярэшся. Ты вот едзь у лес, a то цераз яго ты і людзей пагубіш...
Паехала я ў лес. Еду, а куды — не ведаю. Надаела ўжо. Думаю: «Хоць бы які канец ужо!..» I сілы няма. Была я бярэменная, два месяцы да родаў былэ. I такая абгарана... Еду я, еду... Да, мяне папярэдзілі ў Акцябры, што ў Рабкор не заязджай. Язджай лесам кругом, і там казарма ў лесе, пуцявыя жывуць. Дык там, гавораць, пяць сямей, туды едзь нанач... А ў Рабкоры немцы стаялі. Гэта было тры кілометры, а можа, і не было. Вязу яго санкамі, а ён кідаецца, бедны, брэдзіць — з гарачкі гавэрыць. Даехала я, гэта, да казармы, тожа ўвахэджу — стаіць на крыльцы жанчына.
— А мая ж ты,— кажа,— залатая жэншчынка! He заязджай сюды, бо нашых ужо мужчын пабралі ў падводы. Учара, — кажа,— немцы пабралі ў падводы мужчын і сказалі: «Еслі ў вас, гэта, хто паявіцца... Сняжок чысты, і калі трапіначка будзе, дык гэта,
КНІГІ ОНЛАЙН
