Як жылі продкі
Штодзённае жыццё людзей на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагоддзях
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2018
Беларуская
ЯК ЖЫАІ ПРОДКІ
Штод)ённае жыццё Arod^eu на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагодд}ях
Беларуская ш 6h<^^j энцыклапедьія
М.А. Плавінскі
ЯК ЖЫАІ ПРОДКІ
ШтоЭ)ённае жыццё atod^eu на тэрыторыі Беаарусі у X—XIII cmaeodd^nx
Мінск
«Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» 2018
УДК 087.5:94(476)“09/12”
ББК 63.3(4Бен)
П37
Серыя заснавана ў 2015 годзе
Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту
У кнізе выкарыстаны ілюстрацыі М. Плавінскага, малюнкі Д. Бунеевай, М. Сцяпанавай, А. Фёдарава, фотаздымкі А. Дрыбаса, А. Каменскага, Д. Лася
Плавінскі, М.А.
П37 Як жылі продкі. Штодзённае жыццё людзей на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагоддзях : для сярэд. і ст. шк. ўзросту / М.А. Плавінскі. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2018.— 72 с. : іл.— (Беларуская дзіцячая энцыклапедыя).
ISBN 9789851110960.
Кніга прысвечана штодзённаму жыццю сярэдневяковага насельніцтва Беларусі. У папулярнай форме апісваецца жыццёвы шлях чалавека ад нараджэння да смерці, яго заняткі, турботы і забавы, уяўленне аб сабе і іншых людзях, навакольным свеце і прасторы. Выданне прызначана для навучэнцаў сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту, але можа быць карысным для ўсіх чытачоў, якія цікавяцца гісторыяй Беларусі.
УДК 087.5:94(476)“09/12”
ББК 63.3(4Бен)
ISBN 9789851110960
© Плавінскі М.А., 2018
© РУП «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі», 2018
yCodjiHM
евялічкая кніжачка, якую вы трымаеце ў руках, распавядае пра тое, як жылі нашы продкі ў X—XIII стагоддзях, як выглядалі іх дамы, што яны елі, чым займаліся, як працавалі, як выглядаў іх сусвет. Адказаць на ўсе гэтыя пытанні зусім няпроста, бо час — з’ява няўмольная. Ён сцірае з зямной паверхні вёскі, гарады і дзяржавы, якія ствараліся цэлымі народамі. Што ўжо казаць пра асобных людзей, якія аралі зямлю, ляпілі гаршкі, кавалі сякеры і сярпы, гадавалі дзяцей і марылі пра лепшы лёс. На першы погляд ніякіх слядоў іх жыцця ўбачыць нельга. Але гэта толькі на першы погляд. Насамрэч галоўны след, які яны пакінулі на зямлі, — гэта мы, сучасныя. Таму, калі вы глядзіцеся ў люстэрка, адлюстраванне ў ім — не толькі ваша ўласнае, гэта і незлічоныя постаці вашых продкаў, увасабленне іх жыццяў. Існуе навука, якая здольна зрабіць нябачнае бачным, распавесці нам пра жыццё людзей самых аддаленых эпох, — археалогія.
Назва гэтай незвычайнай навукі паходзіць ад двух старажытнагрэчаскіх слоў: архаёс — старажытны і логас — вучэнне. Звычайна людзі думаюць, што археолагі — гэта тыя, хто шукае ў зямлі старажытныя скарбы. Аднак сучасныя даследчыкі старажытнасцей найчасцей выглядаюць зусім інакш: яны выкарыстоўваюць найноўшыя дасягненні дакладных і прыродазнаўчых навук, разнастайныя аналітычныя метады даследаванняў, інфармацыйныя тэхналогіі і шмат чаго яшчэ. Іх галоўная мэта засталася нязменнай з часоў першых археалагічных даследаванняў, калі археолагі сапраўды яшчэ былі звычайнымі гісторыкамі, якія бралі ў рукі рыдлёўкі, каб знайсці новыя крыніцы інфармацыі аб мінулым. Гэта мэта — максімальна поўнае і дакладнае аднаўленне жыцця тых людзей, якія хадзілі па нашай зямлі стагоддзі і тысячагоддзі таму.
У гэтай кнізе мы пазнаёмімся з вынікамі працы некалькіх пакаленняў археолагаў, чыю дзейнасць можна параўнаць з чараўніцтвам, бо толькі сапраўдны чараўнік можа зазірнуць у мінулае.
5
ЯК ЖЫАІ ПРОДКІ
Прастора
Айкумена
Айкумена — гэта засвоеная чалавекам частка сусвету. Айкумена сучаснага чалавека велізарная па сваіх маштабах — фактычна гэта ўся наша планета, бо сучасныя тэхналогіі дазваляюць нам імгненна перанесціся ў любую кропку Зямлі, хай сабе і віртуальна. Гэта стварае ўяўленне аб бязмежнасці свету і адначасова аб прынцыповай яго дасяжнасці і патэнцыяльнай магчымасці на працягу свайго жыцця пабачыць розныя кантыненты, краіны і гарады, пазнаёміцца з неверагоднай колькасцю людзей рознага паходжання, якія працуюць у самых розных сферах і размаўляюць на розных мовах.
Уяўленне аб прасторы нашых сярэдневяковых продкаў было зусім іншым. Прыродныя ўмовы і асаблівасці сацыяльнай арганізацыі людзей гэтага часу рабілі прастору, у якой праходзіла іх жыццё, зусім невялікай для сучаснага чалавека. Абсалютная большасць насельніцтва беларускіх зямель X—XIII стагоддзяў займалася сельскай гаспадаркай і жыла ў большых ці меншых па памеры вёсках. Жыццё гэтых людзей было практычна цалкам падпарадкавана зменам прыродных цыклаў,
Славянскае гарадзішча V—VI стагоддзяў н.э. Рэканструкцыя. Гарадок на Маяце, Наўгародская вобласць, Расія.
б
Вёска другой паловы XII — першай паловы XIII стагоддзя. Рэканструкцыя. Грыгараўка, Чаркаская вобласць, Украіна.
ад якіх цалкам залежалі ўсе іх заняткі: апрацоўка зямлі, збор ураджаю, гадаванне хатняй жывёлы, паляванне, рыбная лоўля і збіральніцтва. Тагачасныя вясковыя жыхары накіроўвалі практычна ўсе намаганні на забеспячэнне свайго выжывання ва ўмовах непрадказальнага беларускага надвор’я. Увесь свой час яны праводзілі на палетках і гародах, выганах і сенажацях, у лясах, што пачыналіся на ўскрайку вёскі, дзе здабывалі дзічыну, збіралі грыбы і ягады, на бліжэйшых рэках і азёрах, дзе лавілі рыбу.
Засвоеная вяскоўцамі прастора была зусім невялікай. Палеткі і выганы для жывёлы месціліся непасрэдна побач з хатамі і гаспадарчымі пабудовамі. Рэкі поўніліся рыбай, у амаль некранутых чалавекам лясах хапала звяроў і птушак, грыбоў і ягад. Адпаведна ў чалавека не было патрэбы адыходзіць занадта далёка ад уласнага падворка, каб здабыць неабходныя для жыцця рачныя і лясныя рэсурсы. Рэсурсная зона кожнага паселішча X—XIII стагоддзяў — тэрыторыя, засвоеная
8
Прастора
гаспадарчай дзейнасцю людзей і ўсвядомленая імі як месца свайго жыцця, — працягвалася ўсяго на 3—5 кіламетраў у кожны бок ад пэўнай вёскі. Гэта і была айкумена большасці тагачасных насельнікаў нашай зямлі. Многія з іх ніколі не пакідалі гэтага невялічкага кавалка зямлі, які ў выніку і станавіўся іх сусветам.
У канцы I тысячагоддзя н.э. ва Усходняй Еўропе ўзнікаюць першыя гарады. Галоўным адрозненнем жыхара горада ад вяскоўца было тое, што ён дзякуючы асаблівасцям сваіх заняткаў меў некалькі іншае ўяўленне аб прасторы. Кожны горад быў цэнтрам гандлю і рамяства, а таксама цэнтрам улады, бо ў ім знаходзіліся прадстаўнікі мясцовай адміністрацыі. У горад збіраліся жыхары вясковай акругі, каб сплаціць даніну князю і абмяняць свае прадукты на вырабы гарадскіх рамеснікаў. Тыя гараджане, што займаліся гандлем, час ад часу выпраўляліся ў вандроўку па бліжнім і далёкім наваколлі, каб прадаць вырабы рамеснікаў ці імпартныя тавары вяскоўцам.
ЯК ЖЫАІ ПРОДКІ
Гародня ў канцы X стагоддзя. Рэканструкцыя.
У выніку айкумена гарадскога жыхара была значна большай за айкумену селяніна. Яна адпавядала той тэрыторыі, на якую распаўсюджваліся функцыі гарадской адміністрацыі і якую ахоплівалі маршруты гарадскіх гандляроў. Тэрыторыя гэта звычайна мела дыяметр каля 50 кіламетраў.
У горад час ад часу маглі завітаць і госці з суседніх княстваў і нават вельмі аддаленых краёў. Таму гараджане маглі бачыць людзей, якія размаўлялі на іншых мовах і насілі іншую вопратку. Але ўявіць, якімі жыхары нашых сярэдневяковых гарадоў бачылі тыя адлегласці, што мусілі пераадолець іх госці, сёння вельмі цяжка.
Аясы
Найважнейшай і найвялікшай часткай айкумены сярэдневяковага чалавека былі лясы. У X—XIII стагоддзях лясы займалі амаль усю тэрыторыю нашай краіны. Прычым яны моцна адрозніваліся ад сучасных. Тагачасны лес — гэта непралазныя гушчары і нетры, засваенне якіх вымагала ад чалавека велізарных высілкаў.
Роля лясоў у жыцці тагачасных людзей і іх усведамленні прасторы была шматграннай. Лес — гэта крыніца базавага рэсурсу, неабходнага для выжывання чалавека, — драўніны. Дрэва было патрэбна для пабудовы дамоў і іх ацяплення, для вырабу абсалютнай большасці гаспадарчых прылад, прыстасаванняў і прадметаў побыту, прычым не толькі тых, што былі зроблены з гэтага самага дрэва. Для
10
Прастора
вырабу металічных прылад ці абпалу гаршкоў таксама быў неабходны драўнінны вугаль. Дрэва было асноўным матэрыялам, з якога чалавек ствараў свой рукатворны сусвет.
Лес — гэта адна з найважнейшых крыніц харчовых рэсурсаў.Улесе здабывалі дзічыну, збіралі грыбы, ягады, мёд. Ва ўмовах нашай кліматычнай зоны, у якой сельская гаспадарка, асабліва ў яе прымітыўных формах, з’яўляецца рызыкоўным заняткам, які не заўжды можа забяспечыць чалавека неабходнай для выжывання колькасцю ежы, без назапашвання лясных прадуктаў людзі маглі проста не перажыць доўгую сцюдзёную зіму.
Здавалася б, у такіх умовах лес мусіў быць галоўным сябрам сярэдневяковага чалавека. Але нашы продкі ўвесь час вялі няўмольную барацьбу з лесам, высякаючы ўсё новыя і новыя ўчасткі, каб разараць іх і ператварыць у пашу і выганы. Усё жыццё селяніназемляроба — гэта, з аднаго боку, поўная залежнасць ад лясных рэсурсаў, а з іншага — бесперапыннае змаганне з лесам дзеля пашырэння плошчы
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
Вырубка лесу і пабудова горада. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу. Канец XV стагоддзя.
сельскагаспадарчых зямель. Але, нягледзячы на гэту бясконцую барацьбу, якая цягнулася стагоддзямі, на працягу ўсяго Сярэдневякоўя лясныя абшары заставаліся неабсяжнымі.
Фактычна засвоеныя чалавекам землі ўяўлялі сабой невялічкія плямкі на целе бязмежнага лесу. Дзесьці гэтыя плямкі былі больш шматлікімі, а дзесьці адлегласць паміж асобнымі чалавечымі паселішчамі магла складаць дзясяткі кіламетраў. Лясы падзялялі асобныя чалавечыя калектывы і іх аб’яднанні ўтваралі своеасаблівыя бар’еры
і перашкаджалі камунікацыі паміж людзьмі. Таму ў раннесярэдневяковы час асобныя племянныя аб’яднанні моцна адрозніваліся адно ад
аднаго. Гэта выяўлялася як у мове і духоўным жыцці, так і ў матэрыяльнай культуры і побыце. У межах адваяванай у леса тэрыторыі
жылі «свае», а за лясамі — «чужыя». Са з’яўленнем першых дзяржаўных аб’яднанняў лясы часта станавіліся сапраўднымі межамі паміж імі.
Сякера. Вайшкуны, Пастаўскі раён Віцебскай вобласці. Канец Х — ХІ стагоддзе.
12
Прастора
Рэкі
Калі лясы адыгрывалі ў айкумене сярэдневяковага чалавека ролю меж, то рэкі мелі зусім іншую функцыю: яны былі асноўнымі сродкамі камунікацыі паміж людзьмі. Ва ўмовах, калі сухапутныя дарогі былі надзвычай нешматлікімі, бо пракладваць іх праз лясныя гушчары і падтрымліваць у належным стане вымагала велізарных высілкаў, менавіта рэкі былі тымі шляхамі, якія злучалі асобныя паселішчы і іх групы.
КНІГІ ОНЛАЙН
