Як жылі продкі
Штодзённае жыццё людзей на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагоддзях
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2018
дгхзуАА
«Подпісы» будаўнікоў Полацкага Сафійскага сабора. Сярэдзіна XI стагоддзя.
Скураны бот. Пскоў, Расія. XI—XII стагоддзі.
Нажніцы.
Полацк. X стагоддзе.
59
Дзірхам, адчаканены ў 808/809 годзе. Брылёўскі скарб, Барысаўскі раён Мінскай вобласці, канец IX стагоддзя.
ЯК ЖЫЛІ ОРОДКІ
ГанЭаль
Дзеля ажыццяўлення гандлёвых аперацый неабходны пэўныя эквіваленты абмену. Кожны прадмет, які выкарыстоўваецца ў якасці аб’екта гандлю, мае пэўную менавую вартасць — колькасныя суадносіны, у якіх адзін тавар можа быць абменены на іншы.
Першыя формы гандлю ўяўлялі сабой просты абмен прадметамі. У працэсе ўскладнення гандлёвых адносін пачалі вылучацца так званыя таварагрошы — пэўныя прадметы, што адыгрывалі ролю эквівалентаў вартасці для ўсіх іншых тавараў. Іх можна было абмяняць на любы тавар або вызначыць у іх кошт гэтага тавару. 3 цягам часу з’яўляліся пэўныя катэгорыі таварагрошай, такія як соль, жывёла, зерне, невялікія зліткі металу, якія сталі прататыпамі першых манет.
На тэрыторыю Бе
ларусі першыя манеты
праніклі яшчэ ў жалезным
веку, калі ў рукі мясцовых жыхароў траплялі сярэбраныя старажытнарымскія дынарыі. Аднак сапраўднага грашовага абарачэння ў гэты час яшчэ не існавала, хаця, відавочна, што людзі добра ўсведамлялі каштоўнасць сярэбраных манет у якасці сродку абмену і назапашвання багаццяў.
3IX стагоддзя на беларускіх землях распаўсюджваюцца арабскія сярэбраныя манеты — дзірхамы. Яны паступалі ва Усходнюю Еўропу ў абмен на тавары мясцовага імпарту па транскантынентальных гандлёвых шляхах. Дзірхамы актыўна выкарыстоўваліся ў міжнародным гандлі з канца VIII да пачатку XI стагоддзя. Для жыхароў Усходняй і Паўночнай Еўропы яны сталі асноўнай крыніцай серабра. Паводле некаторых падлікаў, штогод у гэтыя рэгіёны паступалі сотні тысяч ці нават мільёны арабскіх манет, інакш кажучы — па некалькі тон серабра.
60
Дзірхамы з Брылёўскага скарбу.
Рычажныя шалі оля ўзважвання серабра. Пагошча, Браслаўскі раён Віцебскай
I вобласці. Пачатак
1 XI стагоддзя.
Вікінг з рычажнымі шалямі. X стагоддзе.
На Русі, таксама як і ў Скандынавіі, дзірхамы выкарыстоўваліся не столькі
ў якасці грашовых адзінак, колькі ў выглядзе вагава W^' га серабра. Падчас гандлёвых аперацый манеты маглі разразаць на палавінкі, а часам і больш дробныя ка 1 Ж валкі. У такіх умовах для ўзважвання серабра шырока © выкарыстоўваліся рычажныя шалі і стандартызаваныя гіркіразнавагі.
У канцы X стагоддзя прыток дзірхамаў ва Усходнюю Еўропу практычна спыняецца. На змену арабскім манетам у грашовае абарачэнне насельніцтва Беларусі, гэтаксама як і іншых
старажытнарускіх рэгіёнаў, паступова прыходзяць сярэбраныя Н дынарыі цэнтральна і заходнеўрапейскай чаканкі.
Побач з арабскімі дзірхамамі і заходнееўрапейскімі дына ' рыямі на беларускіх землях часам сустракаліся візантыйскія > / манеты, а таксама манеты старажытнарускай чаканкі — сярэбранікі і злотнікі. Пачатак эмісіі ўласных
манет на Русі належыць да канца X стагоддзя (
і звязаны з дзейнасцю кіеўскага князя Уладзіміра
Святаславіча і яго сыноў. Чаканка ўласных старажытнарускіх манет, асабліва залатых, не столькі мела на мэце насычэнне ўнутранага рынку ўласнымі грашыма, колькі насіла палітычны характар. Гэта было дэклараванне
Заходне
еўрапейскія дынарыі.
Дзягцянскі скарб, Капыльскі раён Мінскаіі вобласці. Сярэдзіна XI стагоддзя.
Злотнік
Уладзіміра Святаславіча. 980—1015 гады.
61
суверэнітэту і палітычных амбіцый кіеўскіх князёў. Візантыйскія манеты на беларускіх землях у X—XI стагоддзях таксама не адыгрывалі прыкметнай ролі ў грашовым абарачэнні.
У другой палове XI стагоддзя паступленне заходнеўрапейскіх дынарыяў на тэрыторыю Беларусі паступова спыняецца, што выклікала поўны заняпад манетнага абарачэння і пачатак так званага безманетнага перыяду. 3 канца XI стагоддзя асноўнымі плацежнымі сродкамі на тэрыторыі Старажытнай Русі робяцца сярэбраныя зліткі — грыўні, якія мелі вагу каля 100—200 грамаў.
Відавочна, што грыўні былі занадта буйнымі плацежнымі сродкамі для таго, каб выкарыстоўвацца ў дробных гандлёвых аперацыях, таму часам іх маглі рассякаць на дробныя кавалкі. Але і гэта не вырашала праблему адсутнасці дробных грашовых наміналаў. Таму ў безманетны перыяд, які працягваўся да XIV стагоддзя, у гандлёвых аперацыях узрастае роля разнастайных таварагрошай.
Да ліку найбольш папулярных катэгорый таварагрошай, якія выкарыстоўваліся на беларускіх землях на працягу X—XIII стагоддзяў, належалі імпартныя шкляныя і каменныя пацеркі, а таксама праселкі, зробленыя з оўруцкага шыфернага сланцу, якія маглі выкарыстоўваць ролю дробных абменных наміналаў.
62
Падчас безманетнага перыяду ў грашовым абарачэнні на тэрыторыі Беларусі ўзрастае роля такой катэгорыі таварагрошай, як так званыя «скураныя» альбо «футравыя грошы» — звязкі футраў, якія змацоўваліся шнуркамі, апламбаванымі невялічкімі свінцовымі пячаткамі з выявамі княжацкіх знакаў, святых і літар кірылічнага алфавіта.
Кожная гандлёваабменная аперацыя — гэта абмен аднаго тавару на іншы, альбо абмен тавару на яго грашовы эквівалент. Пэўныя дробныя абменныя аперацыі маглі ажыццяўляцца жыхарамі гарадоў і вёсак штодня, а па пэўных днях у гарадах і сельскіх адміністрацыйных цэнтрах функцыянавалі кірмашы. На кірмашах маглі абменьвацца і прадавацца любыя тавары — ад сельскагаспадарчых прадуктаў, што прывозілі жыхары навакольных вёсак, і прадукцыі мясцовых рамеснікаў да рэдкіх і каштоўных імпартных тавараў, сярод якіх былі прадукты
Амфара для транспартавання ізахоўвання віна і алею. Кіеў, Украіна. XI—XII стагоддзі.
харчавання, сыравінныя матэрыялы і шырокі асартымент высакаякасных рамесных вырабаў.
Да ліку імпартных прадуктаў харчавання належалі прыправы, соль, віны, алей, садавіна і гародніна і нават грэцкія арэхі. Імпартныя прадукты былі вельмі каштоўнымі і траплялі на стол толькі да прадстаўнікоў сацыяльнай эліты грамадства — князёў, баяр, княжацкіх дружыннікаў і святароў. Імпартная сыравіна — гэта найперш каляровыя і каштоўныя металы, уласных радовішчаў якіх на Русі не было. Да катэгорыі імпартнай сыравіны могуць быць аднесены і такія тавары, як бурштын, а таксама оўруцкі шыфер, які часам распаўсюджваўся не толькі ў выглядзе гатовых вырабаў — праселак і іншых прадметаў, але і ў выглядзе сыравіны — неапрацаваных кавалкаў каменю.
Асаблівай разнастайнасцю і шматлікасцю адрознівалася такая катэгорыя імпарту, як гатовыя вырабы: шкляныя ўпрыгажэнні і посуд, тканіны, пацеркі з сердаліку і горнага крышталю, грабеньчыкі з самшыту — пароды дрэва, якая сустракаецца на паўночных схілах і Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа, зброя, царкоўнае начынне, упрыгажэнні і посуд з каштоўных металаў і шмат што іншае.
Самшытавы грабеньчык. Віцебск. XIII—XIVстагоддзі.
63
Ваііна
Вайна ў эпоху Сярэдневякоўя можа таксама раглядацца як асобны від працы. На працягу X—XIII стагоддзяў войны былі неад’емнай часткай паўсядзённа жыцця грамадства. У X стагоддзі, калі фарміраваліся асноўныя раннедзяржаўныя ўсходнееўрапейскія цэнтры, паміж іх уладарамі разпораз адбываліся канфлікты за кантроль над ключавымі ўчасткамі гандлёвых шляхоў, распаўсюджванне свайго ўплыву на максімальна шырокую тэрыторыю і яе насельніцтва. У XI—XIII стагоддзях, калі афармляецца структура старажытнарускай дзяржавы з яе знешнімі рубяжамі і ўнутранымі межамі паміж рознымі землямі, асобныя князі і княжацкія групоўкі вялі амаль бесперапынную барацьбу за панаванне над найбольш буйнымі гарадамі і тэрыторыямі з максімальнай колькасцю насельніцтва і прыродных рэсурсаў. Адпаведна вайна, гэтаксама як і гвалт, рабункі і разбурэнні, якія з’яўляюцца яе неад’емнымі спадарожнікамі, была непазбежнай часткай старажытнарускай рэчаіснасці.
Фрагмент драўлянсш чашы з выявамі дружыннікаў і князя. Раслаўль, Смаленская вобласць, Расія. Першая палова XIII стагоддзя.
66
Праца
Дружыннік. Сучасная рэканструкцьія. Гнёздава, Смаленская вобласць, Расія. X стагоддзе.
У перыяд славянскага рассялення ва Усходняй Еўропе ў цэлым і на тэрыторыі Беларусі ў прыватнасці ўдзел у вайне маглі прымаць усе дарослыя асабіста свабодныя мужчыны, здольныя насіць зброю. 3 цягам часу вылучаліся асобныя групы найбольш дасведчаных у валоданні зброяй людзей, для якіх вайна станавілася асноўным заняткам. Яны абаранялі ад ворагаў свой калектыў і маглі нападаць на суседзяў, каб захапіць рабоў, каштоўнасці ці новыя тэрыторыі. На чале такой групы стаяў вайсковы правадыр, які паступова назапашваў у сваіх руках значныя багацці, атрыманыя ў выглядзе ваеннай здабычы, што ў сваю чаргу вяло да павышэння яго прэстыжу і ўплыву ў грамадстве. 3 цягам часу ўплыў вайсковага правадыра на грамадства пашыраўся і пераўтвараўся ў інстытут княжацкай улады, а яго паплечніківаяры станавіліся прафесійнай вайсковай дружынай.
67
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
Двубой дружыннікаў.
Мініяцюра з «Псалтыры Ульяны і Глеба Смаленскіх». Канец XIV стагоддзя.
гЖ
Лучнік. Сучасная рэканструкцыя.
ную субкультуру маладой дзяржавы.
На працягу XI—XIII стагоддзяў княжацкая дружына ўяўляла сабой адносна невялікую па колькасці, але вельмі добра падрыхтаваную і выдатна ўзбро
Рукаяць мяча.
Гродна.
XIII стагоддзе.
З’яўленне ва Усходняй Еўропе выхадцаў са Скандынавіі не прынесла кардынальных змен у сістэму ўлады і арганізацыю вайсковай справы ўсходнеславянскай супольнасці, аднак істотна паўплывала на этнічны склад мясцовых дружын. Добра арганізаваныя і выдатна ўзброеныя групы скандынаваў хутка ўліліся ў працэс фарміравання вайсковапалітычнай эліты старажытнарускай дзяржавы і занялі ў ёй дамінуючае становішча, стварыўшы арыгінальную дружын
Шлем. Гродна, XIII стагоддзе.
еную супольнасць, якая, мяркуючы па летапісных дадзеных, падзялялася на старэйшую і малодшую.У склад старэйшай дружыны ўваходзілі найбольш дасведчаныя ў вайсковай справе і набліжаныя да князя ваяры. У мірны час яны выконвалі функцыі княжацкіх дарадцаў,
кіраўнікоў рэгіянальнай адміністрацыі, а падчас вайны маглі кіраваць асобнымі вайсковымі атрадамі. Аснову
68
Праца
прафесійнага войска складала малодшая дружына. У мірны час малодшыя дружыннікі маглі быць княжацкімі служкамі, збіраць падаткі і разбіраць судовыя справы ў гарадах і сельскай мясцовасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
