Як жылі продкі
Штодзённае жыццё людзей на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагоддзях
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2018
Зручнасць перасоўвання па рэках вызначалася тым, што іх можна было выкарыстоўваць большую частку года. Вясной, летам і восенню па рэках можна было перасоўвацца на чоўнах, зімой — пешшу ці на санях. Толькі адносна непрацяглы час, падчас ледаставу і ледаходу, выкарыстоўваць рачныя шляхі было немагчыма.
Прыпяць
13
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
Рачное судна.
Тэрыторыя Беларусі вызначаецца вельмі густой рачной сеткай. Апроч таго, праз тэрыторыю нашай краіны праходзіць галоўны водападзел еўрапейскіх рэк, з якога ў паўночным напрамку, у бок Балтыйскага мора, сцякаюць Нёман, Заходняя Дзвіна і Ловаць, а ў паўднёвым кірунку, у Чорнае мора, цячэ Днепр з яго шматлікімі прытокамі — Прыпяццю, Бярэзінай, Сажом.
14
Opacmopa
У другой палове I тысячагоддзя нашай эры менавіта рэкі сталі асноўнымі шляхамі пранікнення і рассялення славян на поўначы Усходняй Еўропы. У канцы гэтага тысячагоддзя сетка ўсходнееўрапейскіх рэк становіцца асновай для фарміравання сістэмы транскантытнентальных гандлёвых камунікацый, якія злучылі Скандынавію з краінамі Блізкага Усходу і Цэнтральнай Азіі. Рэкі ў жыцці сярэдневяковых людзей былі галоўнымі нітачкамі, якія злучалі паміж сабой асобныя групы людзей і дапамагалі ім з цягам часу ператварыцца ў больш ці менш значныя этнасацыяльныя супольнасці.
Нёман.
15
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
ЧалаСек
НараЭжэнне і йрцінстба
Нараджэнне дзяцей у эпоху Сярэдневякоўя таксама адрознівалася ад сённяшняга дня. Сям’я ў традыцыйным земляробчым грамадстве звычайна была шматдзетнай. На працягу свайго рэпрадуктыўнага ўзросту жанчына магла нараджаць амаль штогод, зза чаго самі жанчыны вельмі хутка старэлі. Але дэмаграфічнага выбуху не
Дзіцячая люлька. Рэканструкцьія. Вялікі Ноўгарад, Расія. XIII стагоддзе.
здаралася з прычыны вельмі вялікай дзіцячай
смяротнасці, якая абумоўлівалася цэлым шэрагам прычын. Асноўнымі з іх былі дрэнныя санітарныя ўмовы жыцця, а таксама частыя праблемы з паўнавартасным харчаваннем, якія выклікаліся неўраджаямі і недахопам ежы ў зімовавясновы перыяд. Адсутнасць якас
най ежы дрэнна адбівалася найперш на растучых арганізмах, што вяло да хвароб і высокай дзіцячай смяротнасці.
Перыяд дзіцячых забаў і гульняў у сярэдневяковую эпоху быў значна карацейшы, чым у сучаснасці. Неабходнасць забеспячэння сям’і і роду харчаваннем прымушала прыцягваць іх маленькіх членаў да працы з самага ранняга ўзросту. Натуральна, што дзеці не маглі працаваць нароўні з дарослымі, але прымаць пасільны ўдзел у сельскагаспадарчых працах, збіраць грыбы ці ягады, лавіць рыбу яны пачыналі
Вязаны галаўны ўбор для немаўляці. Рэканструкцыя. Вялікі Ноўгарад, Расія. XIII стагоддзе.
16
Чалабек
Драўляныя лялькі. Вялікі Ноўгарад, Расія. XI—XIII стагоддзі.
з самага маленства. Яшчэ адным абавязкам для дзетак было даглядаць за зусім малымі братамі і сёстрамі, бо ў дарослых часу на гэта звычайна не хапала.
Але дзеці заўжды застаюцца дзецьмі, і ўявіць дзяцінства без гульняў проста немагчыма. Зрэшты, кожная дзіцячая гульня — гэта не толькі забаўка сама па сабе, гэта яшчэ і частка сацыялізацыі маленькага чалаве
Драўляны цацачны меч. Старая Ладага,
ка — падрыхтоўкі яго да дарослага жыцця і выканан
Ленінградская вобласць,
ня ў свеце пэўнай сацыяльнай ролі. Падчас гульняў дзеці тым ці іншым чынам капіруюць учынкі і паво
дзіны дарослых, таму свет дзіцячых гульняў — гэта дарослы свет у мініяцюры.
Аб тым, у што гулялі дзеці ў X—XIII стагоддзях, мы можам даведацца найперш паводле археалагічных знаходак цацак гэтага перыяду. Відавочна, што цацкай мог быць
Расія. Апошняя чвэрць VIII стагоддзя.
Драўляны цацачны конь. Вялікі Ноўгарад, Расія. XI—XIII стагоддзі.
кожны прадмет, што патрапіў у дзіцячыя рукі.
17
ЯК ЖЫАІ ПРОДКІ
Дзіцёнак XII стагоддзя. Пластычная рэканструкцыя па чэрапе. Друцк, Талачынскі раён Віцебскай вобласці.
Самай простай лялькай для дзяўчынкі магла стаць звычайная галінка, падобная да чалавека, загорнутая ў «вопратку» з лістоты ці травінак. Але, калі ў бацькі была вольная хвілінка, ён мог выразаць для дачкі з кавалка дрэва сапраўдную ляльку з тварам, рукамі і нагамі, а маці магла аддаць на «вопратку» некалькі абрэзкаў тканіны. Часам археолагі знаходзяць мініяцюрныя гліняныя гаршчэчкі ці збаночкі, якія, відаць, таксама выкарыстоўваліся ў якасці дзявочых цацак.
Гульні хлапчукоў у сваю чаргу адлюстроўвалі заняткі іх бацькоў. Ва ўсе часы хлапчукі гулялі ў «вайну». Дастаткова частымі зна
ходкамі падчас археалагічных раскопак з’яўляецца дзіцячая «зброя» — драўляныя мячы, коп’і, сякеры. Падчас гульняў, у якіх выкарыстоўвалася такая «зброя», хлапчукі не толькі бавіліся, але і рыхтаваліся да дарослага жыцця, дзе ім часта даводзілася карыстацца ўжо сапраўднай зброяй, як на паляванні, так і на вайне. Пра ваенныя гульні сведчаць таксама знаходкі салдацікаў — пешых ваяроў і коннікаў, вырабленых з дрэва і гліны, якія
дазвалялі сярэдневяковым хлапчукам, народжаным у сем’ях сялян ці гараджан, уяўляць сябе сапраўднымі правадырамі вайсковых дружын, роўнымі баярам ці князям.
Апроч індывідуальных гульняў існавалі і групавыя забавы, у якіх удзельнічала вялікая колькасць гульцоў, пра што сведчаць знаходкі скураных мячоў. Хаця правілы гэтых гульняў нам і не вядомы, але ўявіць сабе іх сэнс не так ужо і складана.
Гліняная цацкабразготка ў выглядзе яйкапісанкі. Лукомль, Чашніцкі раён Віцебскай вобласці. XII—XIII стагоддзі.
Гліняны коннік. Вішчын, Рагачоўскі раён Гомельскай вобласці. XIII стагоддзе.
20
Чалабек
21
«Інтэр’ер» вясковай хаты Х—ХІ стагоддзяў. Рэканструкцыя.
Дарослае жыццё
Дарослае жыццё ў X—XIII стагоддзях пачыналася значна раней, чым зараз. Сучасныя падлеткі 14—15 гадоў у той час лічыліся б ужо дарослымі і цалкам дзеяздольнымі членамі грамадства, якія маглі весці ўласную гаспадарку і брацца шлюбам.
Увогуле дарослае жыццё сярэдневяковага чалавека можна ўявіць сабе як бясконцую і бесперапынную працу з мэтай забеспячэння ўласнага выжывання і жыцця сваёй сям’і, вёскі, горада. У залежнасці ад месца жыцця чалавека, у вёсцы ці ў горадзе, гэта праца магла адрознівацца, але сутнасць заставалася той жа самай — працаваць неабходна было ўвесь час.
Існаванне вясковых жыхароў
родным і адпаведна сельскагаспадарчым цыклам. У сціслым
Вясковая хата XII—XIII стагоддзяў. Рэканструкцыя. Грыгараўка, Чаркаская вобласць, Украіна.
22
Чалабек
Паганскае свята. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу. Канец XV стагоддзя.
выглядзе яго можна апісаць як колазварот сельскагаспадарчай працы: пасеў, вырошчванне ўраджаю, яго ўборка, падрыхтоўка да новага пасеву.
Жыццё гараджан адрознівалася ад вясковага, хаця і гарадскія жыхары таксама займаліся сельскай гаспадаркай — гадавалі хатнюю жывёлу і апрацоўвалі палеткі і гароды, размешчаныя за гарадскімі ўмацаваннямі. Але асноўным заняткам большасці гараджан было рамяство і гандаль.
Аднак нашы продкі апрача сваіх бясконцых працоўных дзён усё ж імкнуліся вылучыць пэўны час, каб павесяліцца і крыху адпачыць. Звычайна часам такога адпачынку былі святы, большасць з якіх t была прымеркавана да каляндарнага цыкла. Існуючыя дагэтуль традыцыйныя святы, такія як Купалле ці Каляды, бяруць свае пачаткі яшчэ ў язычніцкія часы. 3 распаўсюджаннем на беларускіх землях хрысціянства ў
Жанчына 30—35 гадоў. Пластычная рэканструкцыя па чэрапе. Домжарыцы, Лепельскі раён Віцебскай вобласці. XI стагоддзе.
Знешні выгляд вясковага жыхара XI—XII стагоддзяў з Паўночнай Беларусі.
Рэканструкцыя.
23
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
Капавушка з выявай музыкі са струнным інструментам.
Навагрудак, Гродзенская вобласць. Першая палова XII стагоддзя.
канцы X стагоддзя святары пачалі спробы змагання з гэтымі святочнымі традыцыямі. У пачатку XII стагоддзя аўтар тэксту летапісу «Аповесць мінулых гадоў», які сам быў манахам, так апісвае славянскія язычніцкія свя
ты: «...ладзілі ігрышчы паміж сёламі, і сыходзіліся на гэтыя ігрышчы, на пляскі і на ўсялякія бясоўскія песні...» Але ўсе намаганні святароў былі
марнымі, і царква, у рэшце рэшт, вымушана была змірыцца з жыццяздольнасцю язычніцкіх святочных традыцый і нават пачала прыстасоўвацца да іх.
Аб тым, якімі музычнымі інструментамі карысталіся ў тыя часы, дазваляюць меркаваць археалагічныя знаходкі. Набор
Шахматная фігурка пешка ў выгладзе музыкібубнача. Ваўкавыск, Гродзенская вобласць, пачатак XII стагоддзя.
інструментаў, на якіх гралі музыкі старажытнарускага часу, быў дастаткова вялікім і разнастайным. Гэта і струнныя інструменты — гуслі, смыкігудкі, і духавыя — жалейкі, ражкі, свістулькі, і ўдарныя — бубны, і язычковыя — варганы.
Гуслі. Сучасная рэканструкцыя.
Вялікі Ноўгарад, Расія. Мяжа XII—XIII стагоддзяў.
Гудок. Сучасная рэканструкцыя. Вялікі Ноўгарад, Расія. XII стагоддзе.
Чалабек
Смерць
У сённяшнім свеце да смерці найчасцей ставяцца як да трагедыі, якой немагчыма пазбегнуць. Але сучасны чалавек сустракаецца са смерцю даволі рэдка, калі з гэтага свету сыходзяць старыя ці адносна пажылыя людзі, чый адыход прыняць некалькі прасцей.
Нашы сярэдневяковыя продкі сустракаліся са смерцю значна часцей. Яны жылі ва ўмовах частых неўраджайных гадоў ці недахо
пу харчавання ў канцы зімы і ў пачатку вясны, калі небяспека галоднай смерці навісала над дзецьмі, старымі і найслабейшымі са сваякоў. Санітарныя ўмовы жыцця маглі прыводзіць да распаўсюджвання эпідэмічных захворванняў і вымірання цэлых вёсак і гарадоў. Нарэшце, ніхто не мог быць застрахаваны ад варожай стралы ці ўдару сякерай ці мячом падчас частых вайсковых канфліктаў паміж князямі ці іншаземных уварванняў.
Нягледзячы на тое, што жыхары беларускіх зямель X—XIII ста
годдзяў нашмат часцей сустракаліся са смерцю, чым мы сёння, яны ставіліся да ўшанавання памяці памерлых са значна большай увагай.
25
Курган у працэсе раскопак. Пагошча, Браслаўскі раён Віцебскай вобласці. Пачатак XI стагоддзя.
Пахавальнае вогнішча. Рэканструкцыя.
26
Чалабек
Будова кургана з пахаваннем па абрадзе крэмацыі ў драўлянаіі канструкцыі на вяршыні. Рэканструкцыя. Опса, Браслаўскі раён Віцебскай вобласці. Другая палова X — пачатак XI стагоддзя.
Будова кургана з пахаваннямі па абрадзе інгумацыі і крэмацыі. Рэканструкцыя. Пагошча, Браслаўскі раён Віцебскай вобласці. Другая палова X — пачатак XI стагоддзя.
КНІГІ ОНЛАЙН
