Як жылі продкі
Штодзённае жыццё людзей на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагоддзях
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2018
Будова кургана з пахаваннямі па абрадзе інгумацыі. Рэканструкцыя. Пагошча, Браслаўскі раён Віцебскай вобласці. Першыя дзесяцігоддзі XI стагоддзя.
Будова кургана з пахаваннем па абрадзе інгумацыі. Рэканструкцыя. Пагошча, Браслаўскі раён Віцебскай вобласці. Канец X — пачаткк XI стагоддзя.
Зрэшты,тлумачыцца гэта тым, што памерлыя члены сям’і, верагодна, не ўспрымаліся як сышоўшыя ў нябыт назаўжды. Наадварот, продкаўнябожчыкаў працягвалі лічыць членамі жывога чалавечага калектыву.
Аб тым, як у Сярэдневякоўі ўшаноўвалі памяць памерлых, мы ведаем дзякуючы раскопкам пахавальных помнікаў гэтага часу — найперш курганных могільнікаў, у вялікай колькасці раскіданых па ўсёй тэрыторыі нашай краіны.
27
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
Раскопкі курганнага могільніка XI—XII стагоддзяў.
Кастыкі, Вілейскі раён Мінскай вобласці.
Да канца X стагоддзя жыхары Беларусі заставаліся язычнікамі — яны верылі ў шматлікіх багоў, а таксама абагаўлялі сілы прыроды. Нашы продкі верылі, што для пераходу ў іншы свет цела нябожчыка неабходна спаліць. Спаленне памерлага — крэмацыя — адбывалася разам з тымі рэчамі, якія, па меркаванні сваякоў, былі неабходны яму на тым свеце. Жанчын спальвалі разам з упрыгажэннямі і асобнымі прадметамі побыту, мужчынам клалі на пахавальнае вогнішча прылады працы, часам прадметы ўзбраення. Памерламу незалежна ад полу пакідалі гліняны і драўляны посуд, у якім былі ежа і пітво, напэўна, «на першы час», пакуль ён не «абжывецца» на тым свеце. Пасля спалення прах нябожчыкаў збіралі з астылага вогнішча і пераносілі на месца пахавання, дзе над імі ўзводзіўся курган — вялікі насып з пяску, які па краях мог быць умацаваны дошкамі, плятнёвымі канструкцыямі ці абкладзены дзірваном з мэтай прадухіліць апаўзанне яго схілаў. Часам крэміраваныя астанкі памерлага і пахавальны інвентар маглі змяшчацца і на вяршыні курганнага насыпу ў адмысловых драўляных канструкцыях.
28
Чалабек
У 988 годзе кіеўскі князь Уладзімір Святаславіч прыняў хрышчэнне па візантыйскім узоры. Ад гэтага моманту адлічваецца пачатак шырокага распаўсюджання хрысціянства ва ўсходнеславянскіх землях, хаця працэс хрысціянізацыі мясцовага насельніцтва расцягнуўся на доўгія дзесяцігоддзі і нават стагоддзі, а шматлікія язычніцкія традыцыі так і засталіся непераможанымі царквой да самага XX стагоддзя.
Новая рэлігія прынесла новыя ўяўленні аб пахавальным абрадзе. Паводле хрысціянскай традыцыі спальваць цела нябожчыка было забаронена, таму з канца X стагоддзя на Русі распаўсюджваецца новая пахавальная традыцыя —
Драўляная іпруна з могілак на Мінскім замчышчы. Рэканструкцыя. XIII стагоддзе.
трупапакладанне, альбо інгумацыя. Аднак распаўсюджванне новай абраднасці расцягнулася ў часе на доўгія дзесяцігоддзі. Першапачаткова новы абрад пераймалі прадстаўнікі сацыяльнай эліты — князі і іх найбліжэйшае асяроддзе. Адносна хутка хаваць сваіх нябожчыкаў па абрадзе трупапакладання сталі гараджане, бо менавіта ў гарадах будаваліся першыя храмы, святары якіх вялі актыўную прапаганду новай веры, і размяшчалася княжацкая адміністрацыя, якая кантралявала мясцовае насельніцтва і магла ўжываць жорсткія санкцыі ў дачыненні да тых, хто спрабаваў захоўваць старыя традыцыі.
А вось у сельскай мясцовасці распаўсюджанне хрысціянскага пахавальнага абраду адбывалася значна больш маруднымі тэмпамі. Вядома, што вясковыя жыхары заўсёды былі значна большымі традыцыяналістамі, чым гараджане, і насцярожана ставіліся да значных змен у сваім жыцці, тым больш у такой істотнай яго сферы, як пахаванне суродзічаў. У дадатак да гэтага маладая старажытнаруская хрысціянская царква спачатку не мела належнай колькасці святароў, каб ахапіць місіянерскай дзейнасцю ўсю заселеную ўсходнімі славянамі тэрыторыю. У выніку змена абраду трупаспалення на трупапакладанне ў шмат якіх рэгіёнах на тэрыторыі сучаснай Беларусі расцягнулася амаль да сярэдзіны XI стагоддзя. Традыцыя ж насыпання курганоў над целамі нябожчыкаў захоўвалася на працягу ўсяго XII стагоддзя, а месцамі магла праіснаваць і некалькі даўжэй.
29
ЯК ЖЫАІ ПРОДКІ
Побыш
Славянская вёска X стагоддзя. Рэканструкцыя.
Любыціна, Наўгародская вобласць, Расія.
Вёска
Грамадства X—XIII стагоддзяў на тэрыторыі Беларусі было аграрным. Адпаведна асноўная маса насельніцтва жыла ў сельскай мясцовасці. Галоўным заняткам вясковых жыхароў была сельская гаспадарка і разнастайныя промыслы, заснаваныя на выкарыстанні прыродных рэсурсаў — збіральніцтве, паляванні, рыбнай лоўлі.
Жыхары кожнай вёскі складалі абшчыну, да якой належала некалькі вялікіх сем’яў. Такая сям’я часта ўключала прадстаўнікоў адразу некалькіх пакаленняў — бацькі, яго дарослых сыноў, якія ўжо маглі ажаніцца і абзавесціся ўласнымі дзецьмі, а таксама старых, што дажывалі век разам са сваімі нашчадкамі.
Існаванне вяскоўцаў цалкам падпарадкоўвалася сезонным цыклам сельскагаспадарчых работ. Шмат якія з іх, накшталт вырубкі новых участкаў лесу пад пасевы ці збору ўраджаю, былі надзвычай працаёмкімі, патрабавалі вялікай колькасці рабочых рук і адпаведна маглі выконвацца толькі сумеснымі намаганнямі ўсіх працаздольных
30
Побыш
членаў абшчыны. У такіх умовах жыхароў пэўнай вёскі аб’ядноўвала не толькі агульнае паходжанне, але і пастаянная сумесная праца, без якой іх выжыванне было б немагчымым. Нават пасля сваёй смерці абшчыннік «не заставаўся ў адзіноце», бо здзяйсненне складаных пахавальных рытуалаў і ўзвядзенне курганнага насыпу таксама вымагала аб’яднаных высілкаў усіх яго аднавяскоўцаў.
Кожная вёска практычна цалкам забяспечвала сама сябе ўсім неабходным для жыцця. Гэта тычылася не толькі прадуктаў харчавання, але і большасці прылад працы і прадметаў побыту. Пераважная частка рэчаў, што былі патрэбны вяскоўцу ў паўсядзённым ужытку, магла быць выраблена ўласнымі рукамі з дрэва, тканіны, косці ці
Прадзенне. Сучасная рэканструкцыя.
Праца за гарызантальным ткацкім станком. Сучасная рэканструкцыя.
31
ЯК ЖЫАІ ПРОДКІ
М 4 ( 4
гліны. I толькі патрэбы ў высокатэхналагічнай прадукцыі — кавальскіх вырабах, упрыгажэннях з каляровых металаў і шкла — не маглі забяспечвацца сельскімі жыхарамі самастойна.
Такая прадукцыя трапляла да вяскоўцаў падчас кірмашоў, якія адбываліся ў гарадах і вялікіх вёсках, што з’яўляліся цэнтрамі пэўнай сельскай акругі. Тут знаходзіліся прадстаўнікі княжацкай адміністрацыі і магла размяшчацца прыходская царква. Сюды ж вяскоўцы прывозілі сельскагаспадарчую прадукцыю, здабытыя падчас палявання футры, сабраныя ў лесе мёд і іншыя
Рыбная лоўля. Мініяцюра з «Псалтыры Ульяны і Глеба Смаленскіх». Канец XIV стагоддзя.
лясныя дары, частка з якіх ішла ў якас
Знешні выгляд жыхаркі вёскі XI—XII стагоддзяў з Паўночнай Беларусі. Рэканструкцыя.
ці даніны князю і святарам, а частка абменьвалася на рамесныя вырабы і імпартныя тавары. Яшчэ адна магчымасць набыць прадукцыю гарадскіх рамеснікаў — прыбыццё ў паселішча вандроўнага гандляра,
які разпораз аб’язджаў наваколле таго ці іншага горада і прывозіў пэўны асартымент розных патрэбных у гаспадарцы дробязей.
Зрэшты, кантакты сельскіх жыхароў з навакольным светам найчасцей і абмяжоўваліся гэткімі рэдкімі выездамі на кірмашы да бліжэйшага адміністрацыйнага цэнтра ці горада. Увесь астатні час вяскоўцы жылі самадастатковым жыццём і не мелі вялікай патрэбы ва ўсталяванні трывалых сувязей з суседзямі.
Знешні выгляд вясковага жыхара XI—XII стагоддзяў. Кублішчына, Мёрскі раён Віцебскай вобласці. Рэканструкцыя.
34
Узнікненне гарадоў ва Усходняй Еўропе прыпадае на канец I тысячагоддзя нашай эры. Працэс фарміравання горада як асобнага сацыяльнага і эканамічнага арганізма быў працяглым у часе і складаным па сваім характары. Пры гэтым прычыны і канкрэтныя ўмовы ўзнікнення асобных гарадскіх цэнтраў маглі адрознівацца.
Першаснай прыкметай горада была наяўнасць умацаванняў. Само слова «горад» азначае агароджанае, умацаванае месца. Узвядзенне абарончых умацаванняў было неабходнай умовай, якая гарантавала большменш бяспечнае існаванне жыхарам паселішча. Увогуле пачатак узвядзення фартыфікацыйных збудаванняў вакол жылых пасёлкаў на тэрыторыі Беларусі прыпадае яшчэ на канец бронзавага веку. Патрэба ва ўмацаванні месцаў свайго пражывання ўзнікла ў працэсе пашырэння ў грамадстве маёмаснай няроўнасці і сацыяльнай дыферэнцыяцыі, якія выклікалі сутыкненні паміж асобнымі
35
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
чалавечымі калектывамі за прыродныя рэсурсы і назапашаныя багацці, што ў сваю чаргу вяло да першых арганізаваных вайсковых канфліктаў. У такіх умовах узвядзенне абарончых умацаванняў гарантавала жыхарам паселішча і яго наваколля асабістую бяспеку і захаванне назапашаных прадуктаў і
Манетнарэчавы скарб. Парэчча, Глыбоцкі раён Віцебскай вобласці. Сярэдзіна IX стагоддзя.
Манетнарэчавы скарб. Гнёздава, Смаленская вобласць, Расія. Трэцяя чвэрць X стагоддзя.
багаццяў. Будаўніцтва гарадзішчаў актыўна працягвалася і ўжалезным веку, і ў эпоху ранняга Сярэдневякоўя, прычым іх колькасць паступова павялічвалася, што было абумоўлена пашырэннем канфліктных сіту
ацый і ўзрастаннем вайсковай напружанасці паміж асобнымі родамі і плямёнамі.
У канцы I тысячагоддзя нашай эры ўмацаваныя паселішчы паступова набываюць новыя
функцыі. Фарміраванне інстытута княжацкай улады ва ўсходнеславянскім грамадстве вяло да зараджэння адміністрацыйнага апарату, які быў неабходны для ўсталявання і ажыццяўлення кантролю над насельніцтвам пэўнай акругі. Цэнтрамі, дзе знаходзіліся князі, іх дружыннікі і набліжаныя людзі, станавіліся ўмацаваныя па
селішчы, чые валы і сцены гарантавалі жыхарам максімальную бяспеку. Такім чынам, падобныя ўмацаваныя паселішчы паступова набывалі функцыі адміністрацыйных цэнтраў, адкуль
князі ажыццяўлялі кантроль над падуладным
насельніцтвам.
Збіраючы даніну з падуладнага насельніцтва, князі з іх дружыннікамі назапашвалі значныя аб’ёмы сельскагаспадарчай прадукцыі,
Рэчавы скарб. Полацк. Сярэдзіна X стагоддзя.
36
Побыт
неабходнай для жыццезабеспячэння, і тавараў, якія маглі абменьвацца на прадметы раскошы, што падкрэслівалі высокі сацыяльны статус іхуладальнікаў. Такімі статуснымі прадметамі звычайна былі каштоўныя металы, імпартныя тавары і высокатэхналагічныя па сваім часе вырабы, найперш, упрыгажэнні і зброя.
КНІГІ ОНЛАЙН
