Як жылі продкі
Штодзённае жыццё людзей на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагоддзях
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2018
У XII—XIII стагоддзях кожны з удзельных князёў намагаўся пабудаваць у сваёй сталіцы хаця б адзін мураваны храм, а ў найвялікшых старажытнарускіх гарадах налічвалася па некалькі дзясяткаў мураваных цэркваў і манастыроў. У гэты час у асобных княствах фарміруюцца ўласныя архітэктурныя школы са сваімі адметнымі рысамі. Свае архітэктурныя школы на працягу XII стагоддзя склаліся ў Полацку і Гародні.
Разам з хрысціянствам на ўсходнеславянскія землі прыйшла яшчэ адна
Невядомая святая.
Фрэска СпасаПраабражэнскай царквы.
Евангеліст Лука.
Мініяцюра з Аршанскага
Апосталы.
Фрэска СпасаПраабражэнскай царквы.
евангелля. XIII стагоддзе.
.ЛЛ /)0 П От> ^ д К ОХтшлдН,^ н T’fch ^г н н fw а н фуз^м н n f тй о ^ОМГІОСЛН ПЛНАГІ^ WU л ^ Нб’сн гт^ДАЛО ддо ^АОСч^ьО^оу™— ^f у> h Н ПД Н ?К Н Н1 ^ J
о
«Наўгародскі псалтыр» — васковая таблічка для пісьма (цэра) з тэкстамі псалмоў. Вялікі Ноўгарад, Расія.
Першая чвэрць XI стагоддзя.
Пісьмовыя прылады — цэра і пісала. Сучасная рэканструкцыя паводле матэрыялаў раскопак Вялікага Ноўгарада, Расія. XIII стагоддзе.
Берасцяная грамата. Віцебск.. Канец XIII стагоддзя.
надзвычай важная з’ява — пісьменства, без якога станаўленне паўнавартаснай сярэдневяковай дзяржавы было б папросту немагчымым. Першымі носьбітамі пісьменства былі святары і манахі, якія арганізоўвалі пры храмах і манастырах школы, спачатку для дзяцей князя і яго акружэння, а пасля і для дзетак з сем’яў рамеснікаў і гандляроў. Пры храмах арганізоўваліся майстэрні па перапісванні кніг, у першую чаргу богаслужэбнай літаратуры. Тут жа працавалі летапісцы, якія апісвалі ўнутранае жыццё таго ці іншага княства, a таксама занатоўвалі найбольш істотныя падзеі, што адбываліся паза яго межамі.
50
Opaqa
Ораца
Сельская гаспадарка
Як ужо адзначалася, сельская гаспадарка — земляробства і жывёлагадоўля — былі асновай жыцця сярэдневяковага грамадства. Прычым апрацоўкай зямлі і гадаваннем жывёлы займаліся не толькі
вясковыя жыхары, але і гараджане.
На працягу X—XIII стагоддзяў на тэрыторыі Беларусі існавала некалькі сістэм землекарыстання. Паступовы рост насельніцтва прыводзіў да неабходнасці расчышчаць ад лесу ўсё новыя і новыя зямель
ныя надзелы. Земляробы мусілі вы
сякаць лес і выпальваць расчышчаную Баранасукаватка.
тэрыторыю — толькі пасля гэтага новы ўчастак Рэканструкцыя. мог быць выкарыстаны пад пасеў. Такая сістэ
ма земляробства атрымала назву падсечнаагнявой. Падсека была вельмі працаёмкім працэсам, але ў першы год нанова расчышчаны ўчастак звычайна даваў высокія ўраджаі. Тым не менш за некалькі наступных гадоў зямля збяднялася, ураджайнасць хутка падала, земляробы мусілі пераходзіць на новае месца і расчышчаць пад пасевы чарговы лясны надзел. Праз пяць ці дзесяць гадоў, калі ўрадлівасць старога надзела аднаўлялася, земляробы вярталіся да яго, нанова расчышчалі і засявалі. Такую сістэму землекарыстання
называюць пералогам.
3 далейшым ростам насельніцтва сталі распаўсюджвацца новыя, больш эфектыўныя і менш працаёмкія паравыя сістэмы апрацоўкі зямлі — двухполле і трохполле. Сутнасць двухпольнай сістэмы заключалася ў тым, што ворная зямля падзялялася на дзве часткі, адна з якіх папераменна засявалася яравымі і азімымі культурамі, у той час як другая знаходзілася пад парай, інакш кажучы, «адпачывала» і аднаўляла сваю ўрадлівасць. Пры
Двузубая саха. Рэканструкцыя.
51
Жыта.
выкарыстанні трохпольнай сістэмы ўся зямля падзялялася на тры часткі, адна з якіх засявалася яравымі культурамі, другая — азімымі, a трэцяя знаходзілася пад парай.
На працягу ўсяго Сярэдневякоўя ўсе апісаныя сістэмы землекарыстання працягвалі суіснаваць, і вакол кожнай вёскі можна было пабачыць і выжарыны ад падсекі, і пералогі, і палі, пакінутыя пад парай.
Асновай рацыёну насельніцтва Беларусі ўХ—XIII стагоддзях былі злакавыя культуры, найбольш распаўсюджанымі з якіх былі жыта і
Жніво. Гравюра з Бібліі Францыска Скарыны. Каля 1519 года.
пшаніца. Апроч таго, вырошчвалі ячмень, авёс, грэчку. Побач са злакавымі культурамі апрацоўвалі бабовыя — бабы, гарох, сачавіцу, віку. Лён і каноплі расцілі адначасова і для вырабу з іх сцяблін тканіны і вяровак, і для выціскання алею, які ўжываўся ў прыгатаванні разнастайных страў.
Шмат часу ў нашых продкаў займала апрацоўка гародаў, у якіх раслі капуста, гуркі, цыбуля, буракі, морква, рэпа, рэдзька. Як і ў сучасных вёсках, на падворках маглі расці яблыні, грушы і слівы.
52
Праца
Нягледзячы на велізарныя намаганні, якія земляробы мусілі штораз прыкладаць, каб вырасціць новы ўраджай збожжа, гародніны і садавіны, кліматычныя асаблівасці лясной зоны Усходняй Еўропы прыводзілі да таго, што іх высілкі часта заставаліся марнымі. Раннія восеньскія маразы ці вясновыя замаразкі, летнія ліўні альбо засухі маглі знішчыць ці значна пашкодзіць пасевы, што ў сваю чаргу выракала людзей на галоднае існаванне на працягу ўсяго наступнага года.
Патрэбы ў малочных прадуктах і мясе задавальняліся за кошт жывёлагадоўлі. У X—XIII стагоддзях жыхары вясковых і гарадскіх паселішчаў на тэрыторыі Беларусі гадавалі кароў, авечак, коз, свіней, a таксама хатнюю птушку — курэй, гусей і качак. Пры гэтым у рацыёне простага гарадскога і сельскага насельніцтва мясныя стравы складалі адносна невялікую частку, а асноўнымі прадуктамі жывёла і птушкагадоўлі былі малако і яйкі. А вось прадстаўнікі сацыяльнай эліты спажывалі мяса значна больш, прычым гэта была не толькі свойская жывёла, але і разнастайная дзічына, здабытая на паляванні.
Памол зерня пры дапамозе жорнаў. Сучасная рэканструкцыя.
53
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
Рамёстбы
Галоўнымі цэнтрамі рамеснай вытворчасці на працягу X—XIII стагоддзяў былі гарады, але разам з тым асобныя майстры жылі і працавалі ў сельскай мясцовасці. Некаторыя з іх нават маглі весці вандроўны лад жыцця, пераходзячы ад паселішча да паселішча і выконваючы замовы.
Структура рамеснай вытворчасці на Русі паступоваўскладнялася, з’яўляліся ўсё новыя і новыя спецыялізацыі, якіх налічвалася некалькі дзясяткаў. Разам з тым можна меркаваць, што шмат якія з майстроў маглі адначасова займацца адразу некалькімі рамёствамі.
Абпал гаршкоў.
Сучасная рэканструкцыя.
Плаўка жалезнай руды ў печыдомніцы. Сучасная рэканструкцыя.
Пракоўка крыцы.
Сучасная рэканструкцыя.
Майстэрня каваля.
56
Скарб ювелірных упрыгажэнняў і плацёжных зліткаў. Вішчын, Рагачоўскі раён Гомельскай вобласці. Сярэдзіна XIII стагоддзя.
Ручны ганчарны круг.
Рэканструкцыя.
Напэўна, самым шырока распаўсюджаным рамяством у сярэдневяковы час было ганчарства, бо попыт на ганчарны посуд заўжды быў высокім зза яго недаўгавечнасці. Вылучэнне ганчарства як асобнага рамяства на большай частцы тэрыторыі Беларусі адбываецца на працягу X стагоддзя, калі
тут пачынаецца выкарыстанне ручнога ганчарнага круга. Да гэтага часу гліняны посуд ляпіўся ўручную. Лепкай посуду для ўласных патрэб маглі займацца ў кожнай вясковай гаспадарцы, але з пачаткам выкарыстання ганчарнага круга выраб глінянага посуду стаў вымагаць ад вытворцы адмысловых навыкаў, што і ператварыла ганчарства ў асобнае рамяство. Разам з тым можна меркаваць, што «падсобная» вытворчасць глінянага посуду не самай высокай якасці яшчэ шмат стагоддзяў працягвала суіснаваць з якаснай рамеснай ганчарнай прадукцыяй.
Бадай што самым працаёмкім рамяством была выплаўка жалеза. Каб атрымаць пэўны завершаны кавальскі выраб, хай сабе і самы просты, кшталту цвіка ці скабы, неабходна было ажыццявіць шмат складаных тэхналагічных аперацый. Першнаперш неабходна было сабраць і падрыхтаваць да плаўкі балотную ці лугавую жалезную руду, а пасля закласці яе разам з драўнінным вугалем у адмысловую плавільную печдомніцу.У працэсе плаўкі атрымлівалася крыца — кавалак рыхлага губчатага жалеза, у якім яшчэ заставалася шмат лішніх дамешкаўшлакаў. Адразу пасля выплаўкі яшчэ цёплую крыцу некалькі разоў пракоўвалі, каб пазбавіцца ад шлакаў. Варта адзначыць, што вытворчасцю
57
Шавец абутку за працай.
Сучасная рэканструкцыя.
Ганчар за працай.
Сучасная рэканструкцыя.
Разьбяр па дрэве.
Сучасная рэканструкцыя.
Кавалі за працай.
Сучасная рэканструкцыя.
жалеза займаліся ў асноўным жыхары сельскай мясцовасці, якія мелі неабмежаваныя запасы сыравіны — руды і драўніны для вырабу вугалю. Апроч таго, плаўка жалеза на тэрыторыі горада была б надзвычай пажаранебяспечным працэсам.
Вырабленыя вясковымі металургамі жалезныя крыцы паступалі да кавалёў, якія звычайна жылі ў гарадах. Кавальская праца, таксама як і праца ювеліраў, была адным з самых складаных рамёстваў, бо
58
Праца
патрабавала ведання вялікай колькасці тэхналагічных прыёмаў. Асартымент кавальскай прадукцыі X—XIII стагоддзяў быў надзвычай шырокім. Кавалі выраблялі ўсе неабходныя ў сельскай гаспадарцы і іншых рамёствах прылады працы, разнастайныя прадметы побыту, зброю і даспехі для ваяроў.
He менш складанай была праца майстроўювеліраў, якім для вытворчасці ўпрыгажэнняў і іншых прадметаў з каляровых і каштоўных металаў неабходна было валодаць самымі рознымі тэхналогіямі — ліццём, чаканкай, цісненнем, штампоўкай і г.д. Пры гэтым у працэсе вытворчасці ювеліры мусілі не толькі працаваць з металам і шклом, але таксама апрацоўваць косць і камяні.
Крыж Ефрасінні Полацкай — шэдэўр сярэдневяковага беларускага ювелірнага рамяства, створаны полацкім майстрам Лазарам Богійам у 1161 годзе.
і
Пералічыць усе рамесныя спецыяльнасці, якія існавалі ў старажытнарускіх гарадах, няпроста. Лічыцца, што іх было некалькі дзясяткаў, а найбольш распаўсюджанымі, апроч ужо згаданых, былі апрацоўка косці, дрэва, грабарства, ткацтва. Існавалі таксама і вельмі рэдкія рамёствы, накшталт працы дойлідаў, якія праектавалі і будавалі мураваныя храмы, альбо мастакоў, якія
распісвалі іх муры. Праца такіх майстроў цанілася надзвычай высока, а іх імёны былі добра вядомы сучаснікам. Прыкладам гэтага з’яўляецца дойлід Іаан, які па замове Ефрасінні Полацкай пабудаваў царкву Святога Спаса на месцы заснаванага ёю манастыра. Часам будаўнікі храмаў маглі самі паклапаціцца пра тое, каб іх імёны не сышлі ў нябыт разам з імі: напрыклад, майстры, якія ўзводзілі Полацкі Сафійскі сабор, напісалі на камені, умураваным у яго падмурак, свае імёны — Давыд, Тума, Мікула, Копесь.
КНІГІ ОНЛАЙН
