Як жылі продкі
Штодзённае жыццё людзей на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стагоддзях
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2018
Попыт на высакаякасную рамесную прадукцыю з боку эліты і адносная бяспека пражывання побач з князем і яго дружынай прыцягвалі ў горад майстроў розных спецыяльнасцей, якія ў далейшым забяспечвалі сваёй прадукцыяй не толькі прадстаўнікоў сацыяльнай эліты, але і ўсё
Мячы франкскай вытворчасці XI стагоддзя: a — Полацк, б — Гнёздава, Смаленская вобласць, Расія.
навакольнае насельніцтва. Горад паступова пераўтвараўся ў рамесны цэнтр і месца, дзе адбываўся абмен рамесных вырабаў на сельскагаспадарчую прадукцыю, вырабленую жыхарамі навакольных вёсак.
Патрэба ў імпартных таварах, якую мела эліта раннесярэдневяковага грамадства, забяспечвалася за кошт міжнароднага гандлю. Варта мець на ўвазе, што перыяд з канца IX да пачатку XI стагоддзя ва Усходняй Еўропе — гэта час актыўнага фарміравання транскантынентальных гандлёвых шляхоў, якія звязалі Скандынавію і іншыя рэгіёны Паўночнай Еўропы з Візантыяй і краінамі Арабскага Усходу. Асноўнай рухаючай сілай міжнароднага гандлю былі выхадцы са Скандынаўскага паўвострава, вядомыя як вікінгі, альбо варагі, як іх называлі на Русі. Яны рухаліся па ўсходнееўрапейскіх рэках на поўдзень і ўсход з мэтай абмяняць футры і рабоў на арабскія сярэбраныя манеты дзірхамы, візантыйскія шаўковыя тканіны, спецыі і іншыя рэдкія, элітныя і таму надзвычай дарагія тавары. У выніку ўмацаваныя паселішчы,
Кітайская парчовая тканіна.
Гнёздава, Смаленская вобласць, Расія. X стагоддзе.
Жаночы строй, пашыты з кітайскай парчовай тканіны.
Гнёздава, Смаленская вобласць, Расія. X стагоддзе.
37
ЯК ЖЫЛІ ПРОДКІ
Волак. Гравюра з кнігі Олафа Магнуса «Гісторыя паўночных народаў». 1555 год.
Вікінг X стагоддзя.
Сучасная
рэканструкцыя.
размешчаныя на найбуйнейшых рэках, якія пераўтварыліся ў важныя гандлёвыя артэрыі, станавіліся цэнтрамі транскантынентальнага гандлю, дзе заморскія гандляры не толькі абменьвалі тавары з мясцовым насельніцтвам, але і падоўгу адпачывалі, рыхтуючыся да новай выправы, бо рачное суднаходства мела сезонны характар. Скандынавы маглі
Перацягванне карабля волакам.
Побыш
самі ўзводзіць новыя ўмацаванні ў ключавых пунктах на гандлёвых шляхах, каб узяць іх пад свой кантроль. Звычайна гэта адбывалася ў сутоках рэк, альбо на волаках — сухапутных участках, па якіх рачныя судны перацягваліся з вярхоўяў адной ракі да вярхоўяў іншай.
Нешматлікія, але добра арганізаваныя і выдатна ўзброеныя групы скандынаваў не толькі займаліся мірным гандлем, але ў зручны момант спрабавалі ўсталяваць кантроль над мясцовым насельніцтвам і замацаваць сваю ўладу ў пэўным рэгіёне. Таму нядзіўна, што ўсе першыя старажытнарускія князі, вядомыя нам па пісьмовых крыніцах, носяць скандынаўскія імёны і, відавочна, былі выхадцамі са Скандынаўскага паўвострава.
Такім чынам, на працягу X стагоддзя гарады паступова станавіліся цэнтрамі ўлады,
Пабудова царквы. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу. Канец XV стагоддзя.
дзе пастаянна ці часова знаходзіўся князь, яго дружыннікі і прадстаўнікі адміністрацыі, цэнтрамі рамяства, міжнароднага і рэгіянальнага гандлю. Гэта ў сваю чаргу прыцягвала
ў гарады сельскае насельніцтва, якое мусіла забяспечваць прадстаўнікоў сацыяльнай эліты і гарадской адміністрацыі прадуктамі сельскагаспадарчай вытворчасці. За гэта сельскае насельніцтва атрымлівала з боку князя і яго дружыны гарантыю абароны ад вайсковай небяспекі і магчымасць паратунку за гарадскімі ўмацаваннямі ў выпадку варожых нападаў, а таксама магчымасць набываць вырабы рамеснай вытворчасці ў гарадскіх майстроў, найбольш неабходныя і адносна недарагія імпартныя тавары ў гандляроў, якія стала жылі ў горадзе альбо наведваліся сюды ў межах сваіх сезонных гандлёвых выправаў.
Святар з мініяцюры Радзівілаўскага летапісу. Канец XV стагоддзя.
3 канца X стагоддзя пасля прыняцця хрысціянства на Русі па візантыйскім узоры гарады становяцца цэнтрамі распаўсюджання новай веры. Тут будаваліся першыя храмы і манастыры, спачатку драўляныя, a ўхуткім часе і мураваныя. Тут сяліліся святары, якія вялі місіянерскую дзейнасць спачатку сярод гараджан і жыхароў бліжэйшага наваколля, а пасля і сярод
39
ЯК ЖЫЛІ ОРОДКІ
Гарадская брама Мінскага замчышча XII стагоддзя.
Рэканструкцыя.
усяго насельніцтва рэпена, цэнтрам якога быў горад. Адпаведна гарадскія паселішчы з канца X — пачатку XI стагоддзя набывалі яшчэ адну выключна важную функцыю — яны станавіліся цэнтрамі рэлігійнага жыцця.
Як выглядалі беларускія гарады ў X—XIII стагоддзях? Усе гарадскія пабудовы, за выключэннем найбуйнейшых храмаў, былі зроблены з дрэва. 3 дрэва складаліся ўнутраныя і знешнія канструкцыі гарадскіх валоў, якія павялічвалі іх трываласць. 3 дрэва будаваліся
гарадскія сцены, жылыя дамы, гаспадарчыя пабудовы, рамесныя майстэрні. Дрэвам высцілаліся вуліцы, плошчы і падворкі.
Звычайна ў тапаграфічнай структуры горада XI—XIII стагоддзяў вылучалася некалькі асноўных частак: дзядзінец, вакольны горад і пасад. Дзядзінец — гэта цэнтральная, найлепш умацаваная частка горада, дзе размяшчалася княжацкая рэзідэнцыя, дружыннікі і адміністрацыя. Тутжа будаваліся мураваныя храмы. Гарадскі дзядзінец
Рэшткі забудовы Мінскага замчышча ў працэсе раскопак.
43
Забудова Мінскага замчышча XII—XIII стагоддзяў.
Рэканструкцыя.
Маладая жанчына XII стагоддзя.
Пластычная рэканструкцыя па чэрапе. Тураў, Жыткавіцкі раён Гомельскаіі вобласці.
выконваў функцыі палітычнага, адміністрацыйнага і духоўнага цэнтра горада. Вакольны горад быў таксама ўмацаваны па перыметры равамі і валамі з драўлянымі сценамі, але яго насельніцтва складалася пераважна з рамеснікаў і гандляроў, якія не толькі жылі тут, але і займаліся рамеснай і гандлёвай дзейнасцю.
На працягу X—XIII стагоддзяў колькасць гарадскога насельніцтва стабільна расла. У той жа час узвядзенне і рамонт гарадскіх
Забудова дзядзінца Бярэсця XIII стагоддзе. Экспазіцыя Археалагічнага музея «Бярэсце».
Побыт
Забудова сядзібы XIII стагоддзя на дзядзінцы старажытнага Бярэсця.
Рэканструкцыя.
умацаванняў былі дарагімі і надзвычай працаёмкімі мерапрыемствамі, таму значная частка гараджан была вымушана сяліцца паза гарадскімі ўмацаваннямі. Такая неўмацаваная частка гарадской тэрыторыі атрымала назву пасад, прычым па меры росту гарадскога насельніцтва колькасць пасадаў таксама павялічвалася — вакол дзядзінца і вакольнага горада ўзнікалі ўсё новыя і новыя ўчасткі жылой і гаспадарчай забудовы. Жыхары пасадаў, таксама як і насельнікі вакольнага горада, займаліся пераважна рамёствамі і гандлем. Можна меркаваць, што на пасадах часцей сяліліся тыя рамеснікі, чыя праца была непасрэдна звязана з выкарыстаннем агню, — кавалі, ювеліры, ганчары, — бо іх дзейнасць у «драўляным свеце» старажытнарускага горада заўжды ўяўляла пэўную небяспеку.
45
ЯК ЖЫЫ ПРОДКІ
Увогуле, пажар быў самай вялікай бядой у горадзе, цалкам пабудаваным з дрэва. Жылыя дамы і гаспадарчыя пабудовы размяшчаліся вельмі шчыльна, каб унутры ўмацаванняў змясцілася максімальная колькасць падворкаў, а самі гэтыя падворкі былі аддзелены адзін ад аднаго драўлянымі агароджамі. Вуліцы таксама высцілаліся дрэвам. У гэтых умовах агонь мог распаўсюдзіцца па ўсёй гарадской тэрыторыі за лічаныя хвіліны. Менавіта таму жыхары сярэдневяковых гарадоў імкнуліся вынесці пажаранебяспечную вытворчасць паза межы гарадской забудовы, каб зменшыць небяспеку ўзнікнення пажараў, якія маглі мець катастрафічны характар.
3 пачаткам распаўсюджвання хрысціянства ў буйных гарадах, дзе размяшчаліся княжацкія рэзідэнцыі, распачынаецца ўзвядзенне першых мураваных храмаў. Пабудова царквы была надзвычай складаным працэсам, які патрабаваў выканання шматлікіх высокатэхналагічных аперацый і адпаведна вымагаў ад будаўнікоў значнага аб’ёму ведаў і практычнага досведу. Першыя дойліды, як і першыя святары, прыбывалі на Русь з розных правінцый Візантыйскай імперыі і прыносілі на новае месца працы архітэктурныя традыцыі гэтых рэгіёнаў.
ГэтаксамаякіўВізантыі,храмына тэрыторыі Старажытнай Русі часцей за ўсё будавалі з пляскатай цэглы — плінфы
Знешш выгляд жыхара Віцебска XII—XIII стагоддзяў. Рэканструкцыя.
Жылы дом сярэдзіны XIV стагоддзя. Рэканструкцыя. Віцебск.
46
Інтэр'ер жылога дома XIII стагоддзя на Мінскім замчышчы.
Полацкі Сафійскі сабор, пабудаваны ў сярэдзіне XI стагоддзя. Макет.
Гродзенская Барысаглебская (Каложская) царкваХІІ стагоддзя.
47
Знак на плінфе ў муры Гродзенскай Барысаглебскай царквы.
на вапнавай рошчыне (растворы). Унутры атынкаваныя царкоўныя муры аздабляліся каляровымі фрэскамі з выявамі святых, біблейскімі сюжэтамі і з разнастайнымі арнаментамі, абразамі ў сярэбраных абкла
дах і з разнастайным каштоўным царкоўным начыннем.
I знешні выгляд першых храмаў, якія былі велізарнымі па мерках жыхароў невялікіх драўляных дамоў, і нечуваная раскоша ўнутранага царкоўнага ўбрання з выявамі анёлаў і святых мусілі выклікаць у толькі нядаўна прыняўшых новую
Фрагмент плінфы
веру прыхаджан неверагодныя эмоцыі і сцвяр
з нанесеным дойлідам чарцяжом плана царквы. Полацк. XII стагоддзе.
джаць у іх свядомасці думку аб непераможнай велічы хрысціянства.
Пабудова царквы і яе аздабленне былі справай гонару для кожнага князя. Такі ўчынак не толькі лічыўся высакарод
ным у вачах святароў і прыхаджан, але дазваляў спадзявацца на месца ў раі сярод праведнікаў. Гэта была яшчэ і своеасаблівая дэманстрацыя багацця і велічы князя, увасабленне яго палітычных амбіцый і прэтэнзій. Так, самы знакаміты з полацкіх князёў Усяслаў Брачыславіч, вядомы нам як Чарадзей, у пачатку свайго валадарання ў Полацку пабудаваў велічны сабор у імя Святой
СпасаПраабражэнская царква. Рэканструкцыя.
Полацк. Сярэдзіна XII стагоддзя.
48
Побыт
Сафіі — Прамудрасці Божай. Яго ўзвядзенне было сімвалічным актам, бо менавіта Сафійскі сабор быў галоўным храмам Канстанцінопаля — сталіцы Візантыйскай імперыі і адпаведна ўсяго ўсходня
га кірунку хрысціянства. На Русі да сярэдзіны XI стагоддзя існавала
толькі два такія храмы — у найбуйнейшых гарадскіх і адміністрацыйных цэнтрах таго часу Кіеве і Ноўгарадзе.
Пабудова Усяславам уласнага Сафійскага сабора сведчыла, што ён разглядаў Полацк як роўны Кіеву і Ноўгараду, а, верагодна, у перспектыве і вышэйшы за іх.
КНІГІ ОНЛАЙН
