Ля дзікага поля
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 302с.
Мінск 2010
Так наша апошняя ноч і надышла. Доўга мае пабрацімцы не засыналі, кожны з боку на бок круціўся і пра сваё думаў. Звечара яшчэ Сымон Варона ніяк угамавацца не мог, пакуль не закрычалі на яго: «Абрыдзеў ты, Сымон, з гэтымі показкамі! Ты на свеце адзін душою свой век звекаваў, табе ні чорта здумаць, а нам жонак з дзеткамі ўзгадаць трэба ды перад смерцю за іх памаліцца».
Мне таксама Домна мая, нябожчыца, успомнілася ды Кацярынка, Гдалевымі людзьмі замучаная, і падумалася, што калі праўду ў царкве пра той свет кажуць, дык, можа, заўтра я з імі і пабачуся. Як той казаў, няма ліха без дабра. А потым — ажно слёзы накруціліся — пра сына, пра Тамаша, падумаў, які пасля таго страху ў лесе ўжо пяць гадоў адно мыкае, а слова вымавіць не можа. Як ён нямком жыць будзе?
I зноў думкі да Сымона Вароны і да Андрэя Косткі павярнулі. Калі Андрэя да князя вадзілі, значыцца, і Варона і Вецер згоды сваёй не далі. Ды і Костка даць не мог, не з такіх ён. Пад Царковішчамі двух родных Андрэевых братоў княскія казакі ў яго на вачах дзідамі закалолі, і за кожнага ён перад палонам паквітацца паспеў. He, не з такіх.
Да таго ж дайшла да астрога чутка, што гусары ягоную жонку на гвалт узялі і ўпяцёх цешыліся.
Але ўсё роўна нейкі цень на маёй душы ляжаў, бо калі чалавек не на полі, не навідавоку ва ўсіх, а адзін
на адзін з тым ворагам, што ў ім самім сядзіць, застаецца, тады стакроць чалавеку цяжэй. He стрываў я, гукнуў шэптам Андрэя. He азваўся ён, ды гэтак ціха ў тым кутку зрабілася, што зразумеў я: не спіць, а гаварыць не хоча. Затое Варона голас падаў, хоць здавалася: гэты ўжо трэція сны бачыць.
— Што, — пытаюся, — Сымон? He спіцца?
— Ды не, — адказвае. — Спіцца. Гэта я з табой адтуль, са сну, гаманю. Хочаш, магу і показку табе адтуль збаяць?
— He трэба, — кажу, — спі далей.
Васіль Вецер, чую, стагнаў, стагнаў ды і захроп, a гэтыя двое, як і я, без сну ляжаць. Можа, і ім тую самую цану Радзівіл прызначыў і ноч на роздум пакінуў? Можа, і яны цяпер мучацца: каго ратаваць? — a пра тое, чым за гэтыя жыцці ўратаваныя заплаціць трэба, не думаюць?
Зноў я Андрэя паклікаў, і зноў ён перамаўчаў. Тады да Вароны зашаптаў, але і той гэтым разам не азваўся. I разважыў я так, што ўсё адно здрайцу словам не запыніш, а моцнай душы праўда сама адкрыцца мусіць, і памаліўся, каб даў Бог іхнім душам моцы. Аднак самому, чую, гэтае моцы не стае, бо заварушылася ў душы падумка: а ці захочуць мяне, Карпача, сябрукі мае ўратаваць, калі на тое іхняя воля будзе? Абагнаўся я ад такой падумкі ганебнай, а тут новая ў голаў лезе: а як захочуць? Няўжо жыццё, чужой здрадаю купленае, прыму? Ну а калі ўсё ж дзверы адчыняць ды скажуць: ідзі на чатыры бакі — тады што рабіць?..
Адно пад раніцу мяне сон адужаў, і прыснілася, што мы з Сымонам і з Андрэем у Сажы целяшом купаемся і, як некалі, ракаў на плыткаводдзі ловім. I чуем: кліча нас нехта. Глядзім, а гэта князь Геранім у чоўне плыве і тую немачку кучаравую на каленях трымае. «Гэй, вы, — крычыць, — баламуты! Усіх на волю адпускаю!» Закрычалі і мы штосьці, але што —
не паспеў я пачуць, бо загрымелі астрожныя дзверы, і ўжо стаяў на парозе паручнік з паходняй, а за ім жаўнеры тоўпіліся.
Пачалі мы да смерці рыхтавацца, ажно паручнік аднаму Андрэю Костку збірацца загадаў. Зірнуў я Андрэю ў вочы, і Сымон Варона на яго пільна паглядзеў, і Васіль Вецер на саломе прыўзняўся. Пабрацімец жа наш вачэй не адвёў і ўсім нам на ростань усміхнуўся гэтак лёгенька.
А потым доўга мы не чакалі. Андрэя назад не вялі, ды замест яго сам палкоўнік Пястжэцкі, боўдзіла вусаты, з хеўраю сваёй у камору заявіўся, і новы крычаўскі містр, былы наш сябрук Саўка Маўчун, за іхнімі спінамі аціраўся, акурат такі, як ва ўчарашнюю ноч мне прымроіўся — у кунтушы чырвоным, у шапцы з баранком і з шабляю на баку. Палкоўнік указ княжы чытаць стаў, і паводле гэтага ўказу я, Сымон Варона, Васіль Вецер і Ігнат Малунёнак, што калісьці мяне ў асеці хаваў, а таксама яшчэ чацвёра нашых мусілі сёння памерці, а астатнім васьмярым і самому Костку загадваў Радзівіл чакаць і на ягоную літасць спадзявацца.
Мы з Варонам пераглянуліся і ўсё дарэшты зразумелі. У першую хвілю я ўсцешыўся нават, што памерці наканавана, а не дзячыць за жыццё Косткавай здрадзе. Але адразу сэрца сціснулася: а як жа пабрацімцы мае, тыя, якіх Радзівіл на волю адпусціць? Так і не ўведаюць, якой цаною за іхняе жыццё заплочана? А палкоўнік ужо рукою махнуў, каб мы васьмёра выходзілі.
I тады я кашулю на грудзях ірвануў і да тых, што княскай міласці чакаць заставаліся, закрычаў:
— Браты мае! Слова вам перад смерцю мовіць хачу! Прадаў нас Костка! I вас, і нас, што на смерць зараз пойдзем, і тых, што пад замкам ды пад Царковішчамі палеглі, і тых, каму Саўка Маўчун галовы сцяў,
і тых, што па лясах і за кардонам уратаваліся! Усіх прадаў! Ведаеце вы, што па Вашчылавым загадзе Кузьма, Стэсеў сын, усё пра паўстанне запісваў, каб праўда пра нас да ўнукаў і праўнукаў дайшла. Дык ведайце, што князь гэтую праўду спаліў, а Костка яе пановаму перапісаць згадзіўся! Ведайце, што ён Радзівіла родным бацькам нашым і абаронцам назаве і правы ягоныя на нашу спрадвечную зямлю пацвердзіць! За гэта князь вас на волю і адпускае!
Палкоўнік ачомаўся і да мяне:
— Маўчаць, ваўчынае мяса!
I да жаўнераў:
— Вязаць яго!
— Браты мае! — крычу. — Гонар у нас адбіраюць. Апошняе...
Скруцілі мяне і ў рот саломы напхалі. А Навум Буян, з тых васьмярых, якім чакаць загадана было, і пытаецца, нібыта я яму адказаць магу:
— А можа, брэшаш ты, Карпач? Хочаш, каб весялей паміраць было? Каб усім кагалам на той свет пайшлі?
Мыкаю я, а палкоўнік і хеўра ягоная бакі рогатам ірвуць. Аж раптам Сымон Варона кажух скінуў і закрычаў, што святую праўду я кажу. Яго, Варону, князь таксама спакушаў.
— Памрэм, браты, разам, — у грудзі сябе ўдарыў, — а гонару не прадамо!
I Сымону саломай рот заторкнулі, а Навум:
— Бач ты, раскрычаліся!..
Але ўжо з сумневам гэтак прамовіў.
Тут Васіль Вецер кашулю на сабе задраў і спінаю да нас павярнуўся.
— Глядзіце, браты! — А спіна ў яго спаласаваная, ажно глядзець страшна. — Глядзіце! Гэта за тое, што сказаў князю: хоць у сраку цалуй, а хлусню па тваім указе пісаць не буду. Праўду Карпач кажа! Памрэм
усе, а гонару не прадамо! Няхай кроў наша Косткаву хлусню пераважыць!
Накінуліся на Васіля жаўнеры і тварам да падлогі прыціснулі.
— Выводзьце! — палкоўнік камандуе.
I ў гэтую хвілю Навум:
— Браты, — крычыць, — веру я Карпачу! Прадаў нас Костка! He хачу з д’яблавай пячаткаю жыць!
I ўслед за ім яшчэ пабрацімцы мае з тых Косткавых ратаванцаў закрычалі, што разам з намі на смерць пойдуць. Пэўна ж, паміраць, калі воля бліснула, ніхто не хацеў, але цяпер і іхнія душы акрыялі. Палкоўніка такое дзіва ўзяло, што вус сабе на палец накруціў, а што далей чыніць — не ведае. Паслаў паручніка да князя. Крываносы ўмомант і назад.
— Ну, ваўчынае мяса, — нагой палкоўнік тупнуў, — няхай па-вашаму будзе. Усім у пекла захацелася — лезьце!
Сымон, Ветра за плечы абняўшы, каб той ісці мог, першы да дзвярэй пайшоў.
— Дазволь, пане палкоўнік, — каля Пястжэцкага прыстоіў, — показку табе на адвітанне расказаць.
— Ну што там у цябе, ваўчынае мяса, за показка?
— А такая, няхай пан выбачае, показка, што спаў адзін чалавек тры дні і тры ночы, пакуль яго швагра не ўстурыў. Ну, кажа, і паспаў ты, братка! А ён яму: от галава! Ці ж той свет пад бокам? А хіба ж ты на тым свеце быў? Анягож! I ў раі быў, і па пекле пахадзіў. А што ж там у пекле? А не бойся, швагра, нашых там нікога не бачыў.
Сымон замаўчаў, а Пястжэцкі не выгрымаў ды пытаецца:
— Ну і каго ён там, ваўчынае мяса, бачыў?
А Сымон:
— Няхай пан палкоўнік выбачае, адных чыста палкоўнікаў! Паўнюткае пекла!
...Былагэта апошняя Сымонавапоказка, бо адкацілася на пляцы перад ратушай галава ягоная на снег, a ўслед за ёю і Ігната Малунёнка галава, і Івана Крывулі, што некалі ў мяне грошы пазычыў і аддаць не паспеў. I ў кожнага Саўка Маўчун перад тым, як сякеру з-за пляча апусціць ці пятлю зашмаргнуць на шыі, даравання прасіў. Усе адварочваліся, адзін Сымон у вочы яму глянуў.
— Дарую, калі следам за намі Костку на той свет адправіш!
Махнуў Саўка астатні раз сякерай, а тады нас да паляў павялі...
Гэй, Васіль Вецер! Гэй, Стэсь Бочка! Гэй, Навум Буян! Адляцелі і ад іх душы, люты мароз хутчэй за палю забіваў. Усе мае пабрацімцы адышлі, адзін я яшчэ за жыццё чапляўся, бо спраўдзіў князь абяцанне — пасадзілі мяне на палю, каб мучыўся даўжэй, у кажуху ды ў валёнках. Але і мне мала заставалася, мароз пад апранаху лез, і ад холаду боль гэты нясцерпны, што мае вантробы рваў і вочы раз-пораз цемраю асланяў, ужо адпускаў пакрысе, толькі думка не адпускала: ці пераважыць кроў наша Косткаву хлусню? Ці не забудуцца ўнукі, якія мы пакуты за волю прымалі?
А Саўку Маўчуну і гіцлям ягоным усё спачыну не было. 3 людзьмі ўправіліся — узяліся звон з Параскевы Пятніцы смерцю караць за тое, што званіў, калі мы на замак прыступам ішлі. Язык звону вырвалі, шчокі алебардамі пасеклі і да палонкі пацягнулі, каб давеку безгалосы на дне ляжаў.
Тым часам людзі па хатах грэцца разышліся. А за імі і казакі, што вакол нас, дзіды скрыжаваўшы, стаялі, у карчму пацягнуліся. Цяпер, хто прыпазніўся, зусім блізка да паляў падысці мог. I падыходзілі, і кожнаму казаў я: глядзі!
Глядзі, баба з рэшатам кнышоў! Глядзі, хлопча! I ты, чалавек лёзны ў лапленым кабяняку, таксама глядзі!
He кожны дзень крычаўскіх бурмістраў на палю саджаюць! Глядзіце ўсе! Смейцеся, плачце, ды не забывайце! Глядзі і ты, грубая! Потым сыну раскажаш, як мы памерлі. Можа, і ён захоча некалі гаспадаром на сваёй зямлі быць. А не сын, дык унук. Глядзі, запамінай!
I думаў я скрозь боль свой, што такі, пэўна, на гэтай зямлі няпісаны закон: каб людзі не забыліся, што яны ўсё ж людзі, а не рабакі, мусіць нехта ісці на вогнішча, на вісельню, на палю. I калі тыя, за каго ён смерць прымае, глядзяць на ягоныя пакуты з радасцю, як глядзелі калісьці на Хрыста на Галгофе, усё роўна нельга іх ненавідзець, а трэба верыць, што не за быдла паміраеш, а за людзей. Усё роўна трэба любіць іх — хаця б за тое, што прадоўжаць род чалавечы, і праз дваццаць ці праз сто гадоў будзе на гэтым месцы паміраць перад натоўпам яшчэ нехта.
КНІГІ ОНЛАЙН
