Наш сімвал — Пагоня
Шлях праз стагоддзі
Анатоль Цітоў
Выдавец: Полымя
Памер: 40с.
Мінск 1992
Славянскія вытокі Вялікага княства Літоўскага падкрэсліваліся і К. Марксам, які пісаў: "Русь была тады падзелена на дзве дзяржавы: Маскву і Літву . Такім чынам, у XIII—XIV стст. існавалі два цэнтры, якія канкурыравалі паміж сабой за права аб яднання славянскіх зямель, і спачатку тое лепей давалася Вялікаму княству Літоўскаму. Варта таксама памятаць, што падмуркам эканамічнай і вансковай моцы гэтае дзяржавы былі менавіта беларускія землі, таксама як і беларуская мова была дзяржаўнай, а культурныя традыцыі сінтэзавалі ў сябе як грэчаска-візантыйскія, так і лаціна-еўрапейскія плыні.
Вельмі каштоўным сведкам з'яўляецца гісторык XVI ст. Мацей Стрыйкоўскі, які, яшчэ раней, пішучы аб славянскіх народах, адзначаў:
...Русічы і іншыя рускія народы імя і назву сваю маюць ...усе славянскую мову ўжываюць і ўсе есць хрысціянамі. Ведлуг абрадаў — ёсць вялікая частка грэчаскіх — яко Масква, Беларусічы, Літоўцы (Litewcy), Балгараве, Баснякі, Сербы і г. д. Другія ведлуг наукі рымскага святога касцела яко Палякі, Мазуры, Чэхі,
Мараўцы, Харваты, Далматцы, Паморы, Шлензаны, Карынты, Шцірыйцы, Рагусы і іншыя шмат народаў Славянскага рускага языка ўжываючых" 5. Як бачым, тэрмін “рускія" ўжываецца тут у дачыненні да ўсіх славян, a Хітоўцы" — прымяняльна да праваслаўнага насельніцтва. Вядома, што сучасныя літоўцы пераходзілі з паганскага веравызнання адразу ў каталіцызм. На нашай жа тэрыторыі праваслаўнае вызнанне звязана было толькі са славянскім (беларускім) этнасам. Калі адбываліся ўрачыстасці, прысвечаныя тысячагоддзю хрышчэння Русі, адзначалася шасцісотгоддзе хрышчэння Літвы (у сучасным тэрытарыяльным сэнсе).
Той жа старажытны гісторык падкрэсліваў, што “летапісы таксама ўсе літоўскія, па-руску пісаныя, якія Літва старадаўняя за хронікі ўжывае..." 6. У гэтых летапісах і знаходзяцца першыя пісьмовыя звесткі аб гербе Пагоня.
У Хроніцы Літоўскай і Жамойцкай гаворыцца, што “Нарнмунт, яко старшнй будучн (над ягонымі братамі. — А. Ц.) в Велнком князстве Лнтовском пановал. Той Нарнмунт мел герб, або клейнот, рнцерства своего таковый, н тым печатовался, Велнкому князству Лнтовскому заставнл его, a то такнй: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, меч голый, як бы кого гонючы держал над головою, н есть оттоля названы погоня" 7.
Шэраг хронік-летапісаў таксама паўтараюць дадзеныя звесткі. Гісторык XIX ст. Т. Нарбут датуе абранне Пагоні 1282 г.
Густынскі летапіс прыпісвае гэтую акцыю іншаму князю — "в лето 6786 (1278 г.)... Вктен нача княжетн над Лнтвою нзмыслн себе герб н всему княству Лнтовскому печать: рыцер збройны на конё з мечем, еже ныне нарнчут Погоня" 8.
Тут варта заўважыць, што летапісец памылкова крыху зрушыў храналогію падзей: справа ў тым, што Віцень — рэальна існаваўшая асоба, але княжыў у 1295—1316 гг. Адпаведна з некаторымі летапіснымі крыніцамі, якія, праўда, таксама даюць пэўны храналагічны зрух, Віцень з'яўляецца ў шостым ці сёмым калене прамым нашчадкам Ізяслава — сына полацкай князёўны Рагнеды і кіеўскага князя Уладзіміра Святога. Ягоны ці то дзед, ці прадзед Давід Расціславіч быў прызваны ў лета 6637 (1129 г.) вільнеўцамі на прастол 9. Гэтая звестка цікавая яшчэ і тым, што анулюе права сына (па іншых крыніцах — брата) Віценя-Гедыміна лічыцца заснавальнікам у 1323 г. "места Віленскага".
Іншыя летапісныя крыніцы ўказваюць на тое, што герб Пагоня быў прыняты паводле ініцыятывы Рыманта-Васіля, сына Тройдзена (ці Пройдзена), які з’яўляецца і бацькай усё таго ж Віценя, Васіль і параіў апошняму, значыць брату, перамяніць герб па прыкладу вы-
шэй згаданага Нарымунта, які пакінуў свой герб "братнн своей", а сабе "уделал герб — человека на конн з мечом, a то знаменуючы через тот герб пана дорослого, хто бы мог бороннтн мечом отчнзны своее" І0.
Як бы там ні было, але ўсе летапісныя крыніцы з большай ці меншай ступенню храналагічнай дакладнасці фіксуюць гэтую падзею 70—90-мі гг. XIII ст. Такім чынам, ёсць усе падставы сцвярджаць, што з гэтага часу герб Пагоня замацоўваецца ў якасці рэпрэзэнтацыйнага сімвала за прадстаўнікамі, якія ажыццяўляюць паўнамоцтвы вярхоўнай улады ў Вялікім княстве Літоўскім.
Але гэты сімвал стаў бы звычайным дынастычным гербам, калі б ён не быў шчыльна связаны з умовамі жыцця і міфалагічнай традыцыяй народа, які жыве на гэтае зямлі. У іншым выпадку яго б чакаў той жа лёс, што напаткаў падобны ў заходнееўрапейскіх краінах. Там, нягледзячы на ягоную шырокую распаўсюджанасць у XI—XIII стст., ён не набыў новую якасць зямельнага, дзяржаўнага і нават нацыянальнага герба, а застаўся толькі канстатацыяй прыналежнасці ўладальніка пячаткі да вяршыні феадальнай іерархіі.
Сама ідэя пагоні зыходзіла са звычая, вобраза жыцця ў тыя старасвецкія часы. Даследчык М. А. Ткачоў адзначае, што з канца XIII ст. да 1410 г. крыжакі больш як 140 разоў
нападалі на Літву і Беларусь, а з 1474 па 1569 г. на Украіну і Беларусь зрабілі 75 наездаў крымскія татары п. Такім чынам, умовы жыцця вымушалі народ знаходзіцца ў бесперапыннай гатоўнасці да абароны. Гэтага патрабуе і вялікакняжацкі ліст да абывацеляў ад 20 лютага 1387 г., у якім гаворыцца: "Згодна са старадаўнімі звычаямі, ваенны паход з'яўляецца абавязкам, які выконваецца за кошт уласных магчымасцей і сродкаў, у тым выпадку, калі ўзнікае неабходнасць праследаваць ворагаў, непрыяцеляў нашых... У праследаванні ворагаў, якое па народнаму завецца пагонею (падкрэслена намі.— А. Ц.), павінны ўдзельнічаць не толькі рыцары, але і кожны мужчына, які можа насіць зброю, якога б не быў паходжання і стану" 12. Звяртае на сябе ўвагу ў гэтым дакуменце тое, што ўдзел у пагоні мусяць прымаць не толькі рыцарскія колы, чыё жыццё было падпарадкавана толькі вайсковай службе, а ўсе незалежна ад "паходжання і стану". Наступнай прычынай, што вельмі істотна паўплывала на выбар сімвала, з'явілася грэка-візантыйская традыцыя, з якой вельмі шчыльна былі звязаны так званыя "літоўскія" князі. Прыняцце яшчэ ў давялікакняжацкі перыяд хрысціянства ўсходняга (праваслаўнага) абраду спрыяла развіццю шырокіх культурных кантактаў усходнееўрапейскіх княстваў — Полацкага, Смаленскага, Тураўскага, Кіеўскага з Кан-
станцінопалем (Царградам). 3 ідэямі хрысціянства прыйшлі адсюль імёны і міфалагічныя ці рэальныя фігуры грэка-візантыйскага пантэону. Адной з іх з'яўляецца постаць святога Георгія (Юр'я), пакутніка і пераможцы. Адпаведна з паданнем, ён паходзіў са знатнага каппадакійскага роду, займаў высокае становішча ў грамадстве і войску, але склаў з сябе паўнамоцтвы і пасля цяжкіх васьмідзённых катаванняў быў пакараны смерцю. Існуе шмат старадаўніх жыцій і паданняў аб дзейнасці і цудах св. Георгія. Ягоны культ шырока распаўсюджаны не толькі ва ўсіх хрысціянскіх краінах Еўропы, але і на мусульманскім Усходзе, дзе яго завуць Кедэр. У старой Еўропе ён быў заступнікам рыцарства, а ў славянскіх землях лічыўся не толькі воем, але і заступнікам земляробства і жывёлагадоўлі — нездарма імя Георгіос азначае — земляроб. Ягоная традыцыйная іканаграфія — рыцар з дзідай на кані, ля ног каня забіты цмок.
Нельга не згадаць яшчэ аб адной постаці, якая ўвайшла ў свядомасць насельніцтва Усходняй Еўропы,— гэта святы Дзмітры Салунскі, які лічыўся заступнікам славянства. Грэкі нават тлумачылі ўзяцце Царграда (Канстанцінопаля) у пачатку X ст. кіеўскім князем Алегам не мужнасцю і высокай вайсковай вывучкай яго войска, а заступніцтвам і падтрымкай іх св. Дзмітрыем. Варта адзначыць, што
пасля гэтае перамогі сярод гарадоў, якім Царград плаціў даніну, быў і горад Полацк.
Святы Дзмітры быў воінам і правіцелем Салуні (колісь славянскае месца ў Македоніі, а зараз грэчаскі горад Саланікі, адсюль, між іншым, родам і славянскія першаасветнікі Кірыла і Мяфодзі), ягоныя атрыбуты — вайсковае ўзбраенне, дзіда, меч.
У сувязі з постацямі св. Юр'я і св. Дзмітрыя цікавым з’яўляецца паведамленне ўжо згаданага Мацея Стрыйкоўскага. Ён пісаў: "Алег... даўшы мір Цэзару Грэчаскаму... пакінуў там шчыт, альбо герб з таркам патомству на ўспамін. А той герб подобны паміж іншымі старажытнасцямі такога кшталту, як і зараз Маскоўскі (князь. — А. Ц.) ужывае.
Я сам яго (герб. — А. Ц.) уласнымі вачыма бачыў у року 1575 над брамай Галацкай перад Канстанцінопалям, па-старасвецку намаляваны... Але тая брама зараз забудавана, толькі герб, намаляваны накшталт Маскоўскай пагоні, добра відаць" 13.
Гэтае свядзецтва старажытнага аўтара вельмі каштоўнае ў тым аспекце, што яно паказвае тагачаснае разуменне гэтага сімвала. Вядома, што не шчыт Алега быў прычынай з'яўлення гэтага герба на Галацкай браме, а, наадварот, культурная традыцыя старажытная Візантыі спрыяла ў пэўнай ступені крышталізацыі як беларускай ("літоўскай"), так і
маскоўскай пагоні. Але не толькі іншаземныя культурныя ўздзеянні ўплывалі на свядомасць і фарміравалі вобраз будучых гербаў. Трансфармацыя грэка-візантыйскіх і заходнееўрапейскіх традыцыяў адбывалася і на мясцовай глебе.
Вельмі блізка да Пагоні і маскоўскага ездака размяшчаецца іканаграфія св. Барыса і Глеба. Адпаведна з летапіснымі дадзенымі яны былі сынамі кіеўскага князя Уладзіміра і балгарыні. У 1015 г., паміраючы, Уладзімір паклікаў развітацца сваіх найулюблёнейшых сыноў Барыса і Глеба. Князь Святаполк, які хацеў апанаваць кіеўскі прастол, бачыў у апошніх сваіх супернікаў і загадаў забіць іх. У ноч на 24 ліпеня 1015 г. найміты Святаполка ўздзелі на дзіды князя Барыса і ягонага слугу ўгорца Георгія.
Некалькі месяцаў пазней, 5 верасня, такім жа здрадніцкім чынам быў забіты і яго малодшы брат Глеб. Каля 1071 —1072 гг. абодва браты былі кананізаваны праваслаўнай царквой. У летапісах шмат апавяданняў аб цудоўных вызгаеннях, якія адбываліся ля іхняй труны, перамогах, якія атрыманы ад іх імя і з іхняй дапамогай, аб паломніцтвах да іх дамавін. Барыс і Глеб былі самымі папулярнымі святымі, якія пачытаў увесь народ.
Варта згадаць і аб найстаражытнейшым помніку беларускага дойлідства: Барысаглебскай (Каложскай) царкве ў Гародне, або аб
Выява конных постацей св. Барыса і Глеба на рэльефах Дзмітраўскага сабора
шматлікіх Барысавых каменях з выявамі на іх крыжоў (апошнія, праўда, тэма асобнай працы).
Выявы Барыса і Глеба знайшлі сваё адлюстраванне на старажытных помніках злотніцкага мастацтва, архітэктуры, абразах і г. д. Адным з першых такіх іканаграфічных увасабленняў з'яўляецца Дзмітрыеўскі сабор, узьвіжаны ва Уладзіміры на Клязьме ў 1194— 1197 гг. Гэты храм быў пабудаваны Усевала-
КНІГІ ОНЛАЙН
